https://electroinfo.net

girniy.ru 1 2 ... 8 9

Г1. Кьурбанова



Дарган мезла кружок бирнила методика


Мях1ячкъала 2010 д.


«Дарган мезла кружок бирнила методика» бик1уси пособие шагьарла журала школабала буч1антас, дарган мезла кружок бирути учительтас хасбарибси саби.

Пособие жумяг1ли гьачам дурабурк1уси кружокличиб пайдалабарес вирар. Илини буч1антази нешла мезличи диги ак1ахъес кумекбарес бирар, сенах1енну иш жузлизи жура-журала х1язани, баянти, разити минутуни, хъарбаркьуни, х1ялумц1лаби дурадерк1ахъес х1ячурби кадерхахъурли сари.


Дарган мезла кружок бирнила методика


Гьамадси ахIен никIа бучIантас дигуси учитель ветаэс, сенкIун абзурли класс бицIибти дурхIнала секIал багьес дигути хIулбани учительла гьарил вяшатIала хIисаблизи кайсу, илала сипатли ва баркьудлумани ученикуначи халаси асар биру, бурибси гьарил девли дурхIнала уркIурбазир азир жура-журала хIялани алкIахъу, жура-журала баркьудлумачи дурх1ни гьирбиру.

Илгъуна манзиллизир В. А. Сухомлинскийла дугьби гьанхIедикили кахIевлан: "Дев – ил дурхIнала уркIурбази дурусли алтIуси назикси ваяхIгъуна саби; ил дев жагали тIембикIуси вавагъуна биэсра бирар, адам мицIирируси, гIяхIдешличи умутбирхьахъуси дарма шингъуна биэсра бирар; биэс бирар бугаси ва цIали лагьбикIуси мегьгъуна; жярга-зекъла къялагъуна биэсра бирар. Духуси, гIяхIси девли дурхIнас разидеш биху, балхIебикибси, декIси девли – балагь.

Девли адам гьунарагарваресра бирар, илизи цIакь кертIесра бирар; ил сагъваресра бирар, вачавархахъесра бирар; хьулани дячIесра бирар, ил гъирачевваресра бирар; ташмишъала кIундацIахъесра бирар, цIумикIахъесра бирар; ил пишяхъяхъесра бирар, висивиахъесра бирар; бузериличи ил карцIваресра бирар, иштяхIагарваресра бирар".

Школала бегIлара биштIати бучIантас учитель идбагван вилзан. НикIабани иличи бирхауди бирхьу, илала хIерличил дунъяличи хIербикIар, илала гъайли гъайбикIар, илала ганзли ганзбикIар.

Эгер учительличи ученикунала игьдибар беткахъалли, илини дирути дурсрачира дурхIнала иштяхI беткайхъур. Илбагьандан учительла чебла саби виштIаси Адамличи лехIизес бални, сегъуна-дигара аги-кьяйдализиб илис кумекбарес дигни. Ученик гIелакалхъуси виалра, секIал камли иргъуси виалра, илизир вегIла дарсличи гъира, багьуди кайсес иштяхI алкIахъни, ил тамашавиэсти, пикриухъахъес гьирвирути хIянчурби гьаладирхьни – ил чараагарси шартI саби.


Багьуди кайсни, биштIати чула лугIилашал дахъал суалтас жавабтагIиб умцIни – илдас разидеш бихусили биэс гIягIниси саби, сенахIенну гуж–гужли, жура–журала къадагъабачил бучIахъути дурхIнала белчIудиличи иштяхI беткайхъур, илди пикрибикIес хIейгутили бетарар.

НикIа бучIантачил узуси учитель – ил пагьмукар адам виэс гIягIниси сай, хаслира нешла мезла учитель виубли гIергъи. СенахIенну шимала дурхIнас хасдарибти дарган мезла учебникуни шагьарлизиб яра дахъал миллатунала вакилти цабалги хIербирути шимазиб халабиути дарган дурхIнас дебали къиянтили урдулхъули сари. Илдигъунти дурхIнази дарган мез делчIахъес декIардарибти дурсрира дебали камли сари. Урус мезличи бурсикабиубти илдани даргала литературала мез яра дарган лугъатуни камли иргъули сари.

Мар саби, нешла мезлара миллатла лугъатуналара хIурматбирути бегIтани чула дурхIнас биубсигъуна кумекбирули, биштIатала илди мезличи иштяхI алкIахъули саби.

Амма бегIти-ургаб камли ахIен чули кIирка хIурпри хIедалути, урус мез далниличи пахрубирули, саби-бегIти лугъатуни ва миллатла культура гьалабяхI букес икьаладирути литературала мез мучлахIедирути дарган бегIтира. ЦацахIели илдигъунти бегIти школабази дуцIкабикIули бирар: "Нушала дурхIнас дарган мезла дурсри цархIилти дурсрас диргаладулхъули сари, илди дурсрачибад дурхIни акьубатирая" или. ГIе, гуж–гужли илдигъунти бегIтала дурхIнази миллатла мез чилилра делчIахъес вируси ахIен.

Амма вегIла мез дагьес дигути дурхIнала литературала мезличи иштяхI, диги, сагати багьудлумагIиб умцIахъес гъира акIахъес бегIтанира учительтанира бирар.

Ил мурад сархес багьандан учительличиб чебси саби: 1) дарган мезла дурсри тамашалатили детаахъни; 2) багьурси секIай биштIатас разидеш бихутили детаахъни; 3) дурхIни багьудлумаг1иб умцIести, гIяжаибти мисалтачи дурх1нала хIер битIикIни; 4) дурсрала дурар дирути хIязаначил, жура–журала хъарбаркьуначил бучIанти алавбурцни; 5) дарган девла, далайла, гIякьлу–насихIятла жагадеш сегъунти-дигара аги-кьяйдализиб гьаргбирни; 6) дурхIнас дигусили, илдани сай учительла, сунени илдала уркIи иргъусили ветаъни.


ДурхIнала литературала мезличи иштяхI, диги, сагати багьудлумагIиб умцIес гъира лебал яра агарал учительлизибадра дигахъули саби.

Ил мурад сархес багьандан кружокуни, гьунибаъниби, вечерти, абзани, дугьбала хIязани, спектакльти, концертуни дирни гIяхIси саби.

ДурхIни тамашабиахъести, илдала дарган мезличи иштяхI акIахъести, учительтас кумекли диэсти жузи лер. Илгъуна пособие саби Р. МяхIяммадовли белк1унси "Тамашала грамматика". Леб А. Кьадибях1яммаевла «Дарган мезла кружок» бик1уси жузра. "Лачин" журналлизира дирар дурхIнала хIер битIакIести, илди пикрибулхъахъести хIянчурби. Гьанна «Замана» газетализибра дурх1нас хасбарибси бях1 леб. Биаллира бехIбихьудла яра чедирти классуназир багаладиэсти методикала пособиеби камли сари.

Илди къияндешуни хIисаблизи касили, нуни дарган мезличил кружокла х1янчурбас багалабиэси "ГIяжаибси азбука" бик1уси пособие цалабяхъира. Ил пособие Дагъистан Республикала багьудила министерстволи тасдикьбирибси саби.

Дила пикрили, ил жуз кумекли бетарар: а) к1ирка хIурпри руркънилис (ученикунас дебали къияндулхъули сари дарган мезлизир лерти 13 кIирка хIярп уркIиличир дихIес ва сари-ургар илди хIедирхахъес); б) орфографиялашал дугьби дархьли дучIахъес ва лукIахъес (бучIантани лугъатла дугьбира литературный мезла дугьбира дирхахъути анцIбукьуни дирар); в) бехIбихьудла классунас программализиб чебаахъибси материал къиян-жапа агарли никIабази аргъахъес; г) дарган мезличи дурхIнала диги адикьес.

Ил мурадли нуни жузлизи кадерхахъурра жура-журала хIязани, абзани, чайнвордуни, кроссвордуни, илдала багьудлуми мурхь ва гьарзадиахъести хIянчурби ва ц.

ХIязла журала хIянчурбани дурхIни учительличил барх бузахъу, илдазир гьаналра агарли лерти пагьмурти гьаргдирахъу.

БелчIудизив гIелакалхъуси ученикра хIязлизив жигарчеввирар, суненира секIал балниличи хариирар, школала гIямрура дурсрачир дедлугути хъарбаркьунира илис гьамадтили детарар.

ХIязла журала хIянчурбани гIелакалхъуси ученик уркIичеввирахъу, сагати багьудлумагIив умцIахъес гьирвиру, ункъли бучIути дурхIниван жавабтачи сайра шакикIнили ил разивирахъу. Илгъуна разидеш учительли дурхIнас гьар бархIи бихес гIягIниси саби.



Кружок бирнила кьяйдуртачила


Дугьбачилти хIязанира программаличи чеимцIати хIянчурбира дурадеркIес гьамадли бирар жура-журала кружокуначир.

Дурсрачил дархдасунти багьудила байрумти, хIялумцIлаби, утренникуни, жура-журала конкурсуни ва къяббердни агарли кружокуни дурадуркIуси учительла дурсрачи буч1антала гъира халаси бирар.

Кружок бирнила кьяйдуртачила дахъал белкIани даргес вирар "БехIбихьудла школа" ("Начальная школа") журналла декIар-декIарти номертазир.

ХIера, ил журналла 1989 ибил дусла № 8-лизиб Л. Н. Хлысталовла статья леб. Илини лукIули сай: "Школализиб бяркъ бедлугнила ва багьуди кайсахънила хIянчурби дурсрачирра диэс гIягIнити сари, дурсрала дурарра.

Дурсрачир касибти багьудлумира, багьуди кайснила кьяйдуртира дарсла дурар дурадуркIути далдуцуначирра диэс гIягIнити сари. Илала дурабад, дарсла дурар касибти багьудлуми дурсрачирра пайдаладарес вируси сай. Дурсрала дурар касибти багьудлумани дурсрачир кайсути багьудлуми чедирцIахъес, мурхьдиахъес гIягIнити сари. Багьудлумачи дурхIнала гъира алкIахъуси бегIлара гIяхIси жура саби – кружок".1

Багьудлуми дурхIнани гьамадли кайсу, эгер дурхIнас белчIудили харидеш бихалли, чула саби-бегIти пагьмурти чедиахъес биралли. Амма илдигъунти далдуцуначи тIалабуни дахъал сари.

"Кружок сегъуна-дигара дарсличил бархбасунси биаб, – лукIули сай Н. Н. Ушаковли сунела "Урус мезличил дарсла дурар бехIбихьудла классуназир дурудуркIути занятиябачила" бикIуси жузлизиб, – ил кружок гIилмуличи хъарахъибсили, дурхIнани ил чус гIягIниси биъни аргъибсили, бучIанти жигарчеббирусили, къяббердни агарли дурабуркIусили, багьудила гьаб-гIергъидешличилсили, чебаъла гIягIниахълумачил гIеббуцибсили, дурхIнас аргъес гьамадсили, багьурси гIямрулизиб пайдалабарес биэсили, гьарил дурхIяла уркIиличи гьуни бургусили биэс гIягIниси саби".

"Дарсла дурар дирути далдуцунас чебаахъибси хасси программа лебси ахIен. Школала даража хIясибли, классла багьудлуми хIясибли, сай вегIси сунела багьуди ва пагьму хIясибли учительли кружокличиб се барес гIягIнисил белгибиру…"1


"Чеди хIеръибхIели, къиянтиван дилзути хIянчурбани чула сагадешличил дурхIнала хIер чучи битIикIу. БучIанти гьачамлис чус мягIлумли ахIенси, амма иличи шакбикIахъуси секIайгIиб умцIахъес гьирбиру. Илкьяйда алкIуси саби никIабала сагати багьудлумачи гъирара иштяхIра…"2, – лукIули сай г1урра Н. Н. Ушаковли сунела жузлизиб.

Дарган мезличил кружок бузахъес дигусилис ил бирнила кьяйдурти дални баибси ахIен. Кружок дураберкIес багьандан дурхIни тамашабиэсти, илдас гIяхIдизести хIянчурбира диэс гIягIнити сари. Ил шайчиб гIяхIси хIянчи барили сай Р. МяхIяммадовли. Илала "Тамашала грамматика" бикIуси жуз, гьай-гьайра, дигеси саби; дахъал сари илар нешла мезла дигIяндешуни гьаргдирути масъулти, дурхIни харибиэсти дугьбала хIязани.

Саял-саял пикриикIес бурсииубси дурхIялис, дила пикрили, гьамадли бирар учительли буруси аргъесра, гIямрулизир кадиркути анцIбукьунала гьаб-гIергъидеш ва бархбасуни якьиндаресра, багьурсиличи хъарахъили, сагати багьудлумагIив умцIесра.

Кружокличир касибти багьудлуми илгъуна учIанни дурсрачир ва дурсрала дурар чедаахъес вирар.

Кружокуначир дурхIнани багьирабира, дугьбачилти хIязанира, гIяжаибти хъарбаркьунира тетрадунази лукIес бирар, абзани дурадеркIесра бирар, бяхIла газетаби хIядурдаресра бирар, альбомти далкьаахъесра бирар.

Кружокла замана дурхIнази ихтияр бедес асубирар чуни пикридарибти хIязани, жура-журала хIянчурби учительлис гьаладирхьесра, иличил абзбикIесра, мугIялимла яра кружокла далдуцунас бекIдеш дируси адамла ролани дузахъесра.

БучIантачи хъарбирес гIягIнибиркур хъулир бегIтачил яра цархIилти халатачил дарх кружокличиртигъунти хIялумцIлаби даимдирахъес, чула чули сагали пикрибарибси яра илди халатазибад аргъибси тамашабизеси секIал гIурла кружокличи бихахъесра. Илдигъунти дарган мезлашалти хIялумцIлаби, хIязван разидеш бихутили, абзлизиб чедибиркутили, секIал балнили илди талихIчеббирутили диэс гIягIнити сари.

"ГIяжаибси азбука" бик1уси пособиелизир карточкаби дарес багаладиэсти хIянчурбира даргес вирар. НикIа бучIантани, илдала бегIтани, дарган мезла дурсри дирути учительтани, нешла мез дигантани дила жуз гIяхIил кьабулбиру или рирхес дигахъира.


Иш гьак1лис нуни «Дарган мезла кружок бирнила методика» бик1уси жуз х1ядурбарилра. Иш сагаси жузлизи нуни дарган мезличила ва гьарил темаличила ихтилатуни, «Нуша луг1урбау диг1яндикилра. Даргая нушани иргъахъути х1урпри ва дугьби» бик1утигъунти жура-журала х1язани, «Х1урпрала мер барсбирули, сагати дугьби алк1ахъни» бик1утигъунти хъарбаркьуни, кроссвордуни, «Хат1аби даргая» ибтигъунти белк1ла х1янчурби, «Ишар чум дев лера?» ибтигъунти абзани кадерхахъурлира.

Нуни гьаладихьибти «Ца девлизирад к1ел дев дирни» ибсигъунти хъарбаркьунас г1ергъи мисалтира лугулра. Масала.


1. Гавлаг гав, лаг. Бет1ула гавлаг. Ц1удара гав. Къиянси лаг.

2. Усишан – уси, шан. Духуси усишан. Дек1си уси. Нушала шан.

3. Х1енкъула х1енкъ, ула. Вамсурси х1енкьула. Кьулала х1енкь. Кункси ула.

4. Ч1ич1ала – ч1и, ч1ала. Агъула ч1ич1ала. Бухъянси ч1и. Мегьла ч1ала. Къакъла ч1ала.

5. Байц1а бай, ц1а. Байц1а къача. Имиалала бай. Алкунси ц1а.


Буч1антази х1ялумц1лаби дурадурк1ахъес ишдигъунти омонимти гьаладирхьулра.


1. Беткахъибх1ели сяг1ят, къяйц1ик1и Нух1 к1ел сяг1ят.

2. Чегиб зугьаси шиша – бячун улкьайла шиша.

3. Мукьрани дергун сага дик1ар гьар атх1еб сага.

4. Асира нуни ц1уб арц, харждарили дахъал арц.

5. Таманбиубмад арх1я, асиб дудешли арх1я ва ц.


«Ург1ерли делч1алли, мяг1на барсбирути дугьби дургни» ибтигъунти х1янчурбани чучи буч1антала х1ер бит1ик1у. Илбагьандан нуни ишдигъунти мисалти лугулра.

Бек1 – к1еб. Хив – вих. Хъяр – ряхъ. Узи – изу. Рях1 – х1яр. Бех1 – х1еб. Х1яб – бях1. Ги – иг. Гъал – лагъ. Гьу – угь. Баз – заб. Абзур – рузба. Ав – ва. Агь – гьа. Алав – вала. Ари – ира. Арши – ишра. Гьалаб – балагь. Бали – илаб. Биц1а – ац1иб. Хи (бет1у лукьух1ели, ахъдирути пух1) – их. Ши – иш. Мякь – кьям. К1ав – вак1. Кьац1 – ц1акь. Хъяб – бяхъ. К1а – ак1. К1ав – вак1.



Буч1анти пикрабик1ес х1ебумсахъес ибси кьасличил физкультминуткаби ва разити минутуни кадерхахъурлира.

Пособиелизирдаргес вирар ишдигъунти хъарбаркьунира. Сегъунти дугьби детарарал бурая:


Хъяб + хъя = ? Х1яб + куб = ? Баз + ар =? Мар + жан = Га + рас = ? Дарг + мах = ? Хи + ял = ? Г1яб + баси = ? Кес + ма = ? Ка + шин = ? Ма + кьам = ? Ай + ту = ? Бай + хъу = ? Бек1 + ахъ = ? Мар + ка = ? Хур + ма = ? Кур + ц1а = ? Мя + чяй = ? Кьар + иган = ? Ва + ях1 = ? Мат + ях1 = ?


Дила пикрили, дарган мезла учительтас «Дарган мезла кружок бирнила методика» бик1уси жузли буч1антази нешла мезличи диги ак1ахъес кумекбиру.


Тема 1. Тамашала алфавит.


Кружокла мурад: а) дарган мезла алфавит тикрарбарни; б) лишанти х1ясибли сек1улти иргъахъути дугьби дургни.

Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, даргала алфавит, ручка, тетрадь, кьалам, линейка, Р. МяхIяммадовла "Тамашала грамматика" бикIуси жуз.

Кружокда каргьни.


  1. Дарган мезла кружокличила ихтилат. Кружокла мурадуни, аргъахъни. Кружоклис х1яжатти г1яг1ниахълуми белгидарни.



  1. «Багьира» ибси девла мяг1на белгибарни. Халкьли ак1ахъубти багьирабала жура сагабик1нила кьяйдурти чедаахъни.




  1. Х1яз «Разиси алфавит».


А – х1улрумачиб башар.

Б – урхьназиб курт1бик1ар.

В – гъумла авлахъличир шин даргес умц1ербашар.

Г – къел дулъули башар.

Гъ – дях1икад х1усбик1ар.

Гь – тахьли г1яярбашар.

Г1 – шинни бужух1ели, зубразибях1 х1ербик1ар.

Д – х1ерейс гьанк1 ахъили, дугели шадиб башар.

Е ва Ё – урус мезла дугьбачи х1ерли дуар.


Ж – х1улби рурх1ехъули, ил буртличи хьулик1ар.

З – дугели лямц1бик1ар.

И – рахъ уктемли рашар.

Й – шинна к1ант1ван белгъан.

К – к1ант1и кьац1ли буц1ар.

Къ – къадала гербик1ар.

Кь – шурмачиб г1яйбик1ар.

К1 – бемдурли къунзбик1ар.

Л – х1урхъазиб х1ербирар.

М – нешличил барх башар.

Н – лебтала ца рирар.

О – къянкъла чедир дирар.

П – арцантала дирар.

П1 – ц1ябси, буцси бирар.

Р – дугал цулбар бирар.

С – бамсрих1ейхъули бузар.

Т – авлахъкад дуц1бик1ар.

Т1 – дахъ мурити дирар.

У – хьанц1а рангла бирар.

Ф – набт керт1алли, ухар.

Х – сих1рулара бирар.

Хъ – души лусули бузар.

Хь – сапуннара бирар.

Х1 – андаличир дирар.

Ц – бара ак1убсила к1инч1убачир х1едирар.

Ц1 – кьарлизиб тясбик1ар.

Ч – бизиси г1ях1си бирар.

Ч1 – даим хъусли башар.

Ш – кухнялизиб бирар.

Щ – зумал гъезбар бирар.

Ъ – иш буцрила ишара камти дугьбазиб башар.

Ь – к1ант1идешла ишара т1ама агарли бузар.

Ы – х1ярпли цаибси мер буцес сенал х1ебирар.

Э – даим х1яч1ибик1ар.

Ю – усусиличиб бирар.

Я – бахъ буг1ярси бирар.


IV. Жавабти тетрадунази лук1ни ва алфавитлизир лерти лерилра х1урпрала уди тугъиъни.

А – автобус, б – бялихъ, в – валри, г – гурда, гъ – гъяй, гь – гьинта, г1 – г1ярг1я, д – дугелибуг, е - ё, ж – жита, з – зубари, и – исбагьи, й – йод, к – кари, къ – къаркъа, к1 – к1урк1ур, л – лачин, м – мукьара, н – неш, о – очки, п – пух1ли, п1 – п1ялц1ик1, р – рас, с – сяг1ят, т – тяй, т1 – т1ут1и, у – урхьу, ф – фонарь, х – хабар, хъ – хъисхъа, хь – хьамхьа, х1 – х1улби, ц – цулби, ц1 – ц1ерц1, ч – чуду, ч1 – ч1ич1ала, ш – шанг, ъ – ь, э – эмх1е, ю – юргъан, я – яни.



V. Алфавитличила багьудлуми мурхьдик1ахъни.


1. Алфавит или селис бик1ара?

2. Даргала алфавитлизир чум х1ярп лера? Чум абхьибти лера? Чум кьяп1ти лера?

3. Алфавит секьяйда цалабяхъили?

4. Гьабг1ергъидешличилси гьарил х1ярпла сунела мерра, ура лебси саби. Масала: А 1. Д 8, Я 46. Селис г1яг1ниси х1урпрала гьабг1ергъидеш?


Баян. Учительлис бурес чебиркур, алфавит жура-журала словарьти цаладяхъес, журналлизир списокуни дирес, библиотекабазир катологуни дирес г1яг1ниси биъниличила.

Х1урпрала гьабг1ергъидеш х1ясибли словарьтазиб, журналтазиб г1яг1ниси дев баргес гьамадли биъниличила учительли ихтилат дураберк1есра вирар, илдас мисалти дуресра.


VI. Кружокла итогуни каргъни.


Ишбарх1и нушани аргъира.


1. Даргала алфавитлизир 46 х1ярп лерни. Илдазирад 10 х1ярп абхьибти диъни, г1урилти кьяп1ти диъни.

2. Гьарил х1ярпла (Ь ах1енси) сунела т1ама лебни.

3. Х1урпрала гьабг1ергъидеш х1ясибли словарьтазиб, журналтазиб г1яг1ниси дев баргес гьамадли биъни.


VII. Хъули х1янчи бедни. Бех1бихьудла классуназиб белч1унси алфавит тикрарбарили, урк1иличиб багьес.



следующая страница >>