Тема 2. Алфавитла уюнти

Тема 2. Алфавитла уюнти.

Кружокла мурад: а) дарган мезла алфавитличил х1язани дурадурк1ни; б) луг1урби х1ясибли х1урпрала мерани белгидирни.

Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, даргала алфавит, жура-журала словарьти.

Кружокда каргьни.

I. Кружокла мурадуни аргъахъни. Кружоклис багаладирути г1яг1ниахълуми белгидарни.

II. Ихтилат. «Дугьбачил х1язани» ибси девла мяг1на белгибарни.

III. Х1яз «Нуша луг1урбау диг1яндикилра. Даргая нушани иргъахъути х1урпри ва дугьби ак1ахъая».

Баян. Гьабг1ергъидешличил алфавитлизи каберхахъурси гьарил х1ярпла сунела мерра, ура лебси биъниличила. Масала: А 1. Д – 8, Я – 46. Ишбарх1и х1ушани, дурх1ни, луг1урбала мерличи г1яг1нити х1урпри кадалтули, дугьби детаахъая.

А. 26 – 1 – 2 – 29 – 25.

Б. 21 – 29 – 15 – 9 – 25.

В. 29 – 25 – 6 – 29 – 25.

Г. 23 – 1 – 37 – 1 – 19 – 13 – 32.

Гъ. 27 – 29 – 26 – 1 – 34 – 46 – 25.

Гь. 23 – 1 – 21 – 8 – 1 – 33 – 13.

Г1. 7 – 46 – 25 – 37 – 29 – 20 – 1 – 4.

Д. 17 – 1 – 19 – 27 – 13 – 21.

Е. 8 – 46 – 34 – 13 – 20 – 36 – 1 – 19 – 1.

Ё. 16 – 1 – 19 – 20 – 1 – 16 – 1 – 25.

Ж. 20 – 29 – 25 – 1 – 2 – 2 – 1.

V. Жавабти тетрадунази лук1ни.

Жавабти. А. Сабур. Б. Нукер. В. Ургьур. Г. Пачалихъ. Гъ. Тусах1яр. Гь. Пандахьи. Г1. Г1ярчумаг. Д. Кьалтин. Е. Дях1имц1ала. Ё. Къалмакъар. Ж. Мурабба.

V. Масхарала манзил.

Халикьла хабар

Хала дудешлизирад

Аргъибмад гапла дугьби:

«Х1у серхурси уршири,

Дудешван малх1ямсири», –

Далх1едалукъи х1урпри,

Хабар белк1ун Халикьли:

«Чебиира уктемли

Нуни бек1личи хъап1а,

Бирбубра, кабикибмад,

Дулгъаличибси кьап1а.

Азбарла лайкак1ибти

Дерчурра нуни дугьби,

Г1ях1дизурну дебали

Хала дудешла духьби.

Илкьяйда гапирасли,

Даим хала дудешли,

Ишдицад г1ях1дешуни

Г1рра дирисра нуни».

VI. Назмулизир хат1аби дургни ва дугьбала дурусси мяг1на баянбирни.

Дархибти х1урпри дархьдирули, предложениебала мяг1на белгибирни. Х1яз «Нуша, х1урпри, чердалк1ира».

1. Нушала яхализиб вац1а леб. Нушала шила мякьлаб ваца леб.

2. Нуни ц1а адамлизи жиира. Бук1унани ужагълизиб ц1а бикьур.

3. Унра шинкьанкулани декь делхьун. Нешли г1яби делкьун.

4. Вачрукьяни ишбарх1и дахъал ваях1 диц1иб. Пигьлуми чяйли дициб.

5. Водолазунани кайг1ути г1ярми дерц1ахъиб. Дудешли ягълавлизирти картошка г1ях1ил дерцахъиб.

Бамсриихъуси манзил. Багьирабас жавабти дургни.

1. Лих1и – умха, бех1 – бугал.

2. Берх1и ахъайчи бусан, дугели г1ях1лад башан.

3. Савлих1ели – гьаббик1ан, дугели диг1янбиркан.

4. Бук1ун вашна барх башан, ил т1ашилзна т1ашбилзан, буг1ярх1ели х1ерг1яхъан, забх1ели – шинк1ах1ейра.

5. Буг1ярх1ели, ч1янк1биран, х1ебх1ели, палтар челгьан.

6. Шинни кьиддабарибти к1ел узи даршубиран.

7. Катдях1 – мурдали, хъярхъли, лагдях1 дац1ли ва хъусли.

8. Дурублаван бех1 бугаси, исбагьиван чарх кег1ебси, г1яббасиван бек1 журугси.

9. Базли бахалли, ц1ерхьси, х1ебахалли – ч1укьаси.

10. Диц1алли, илди дашар, дац1даралли, х1едашар.

Жавабти. 1. Буреба. 2. Бац. 3. Берх1и. 4. Варгьи. 5. Вац1а. 6. Гуми. 7. Гъяйми. 8. Г1ябул. 9. Г1янала. 10. Дабри.

Тема баянбирни.

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Девлизиб ца х1ярпалра барсбиалли, илала абзурли мяг1на барсбиэс бирули биъни.

2. Гьарил х1ярпла сунела диг1яндеш лебни.

3. Дугьбачил х1язани дарес вируси виъни.

VII. Алфавитличила баянти тикрардарни.

VI. Хъули х1янчи. Алфавитлизиб лебси гьарил х1ярпличил дех1дирхьути дугьби тетрадунази делк1ес.

Тема 3. Дев ва девла мяг1на.

Кружокла мурадуни: а) буч1анти девла мяг1наличил тянишбарни; б) дарган мезла дугьбала хазна гьаргбарни.

Кружокла г1яг1ниахълуми: словарьти, жузи, темаличи далдикибти суратуни.

Кружокла каргьни.

I. Темала чебкад ихтилат.

Баян. Х1урпразирад цаладиркути сари дугьби, дугьбазирад – предложениеби, предложениебазирад – мез.

Х1ера ишкьяйда: х1ярп – дев – предложение – абзац – текст – абзурли произведение – ирнила яра белк1ла мез.

Мез даим давлачердик1ути сари. Гьарил девла сунела хасси мяг1на лебси саби. Гьарил девла дурусси мяг1на чебаахъили (якьинбарили), словарьти дуракаили лерти сари ва г1урра дуракайу.

Мез давлачердик1ар мух1лилизирад мух1лилизи дурули, халкьла мух1лила пагьму руркъули, г1илмулизир диубти сархибдешуначил дархдасахъи, сагати дугьби пикридирули, г1илмулашалси яра художестволашалси литературализир аббревиатураби алк1ахъули.

Масала. Хъалибарг – ил девли иргъахъу: ца хъулиб, ца юртлизиб х1ербируси кулпет: дурх1нира, неш-дудешра, хала неш-дудешра. «Хъали» ибси девра «барг» (хъа бух1набти) ибси девра цаладяхъили сагаси дев ак1убли саби.

Бек1-кьяш – ил девли иргъахъу: бек1личирад кьяшмачи бикайчи адамтала чархла бирк1анти. Тяп илкьяйда алк1ути сари дахъал царх1илти дугьбира.

Ишара. К1ел дев цаладяхъес вирусиван ца дев 2-3 бут1аличи бехъесра вируси сай. Амма илх1ели дут1ибти бут1нала мяг1на дек1арсили уббулхъан.

II. Ца девлизирад к1ел дев дирни.

1. Гавлаг – гав, лаг. Бет1ула гавлаг. Ц1удара гав. Къиянси лаг.

2. Усишан – уси, шан. Духуси усишан. Дек1си уси. Нушала шан.

3. Х1енкъула – х1енкъ, ула. Вамсурси х1енкьула. Кьулала х1енкь. Кункси ула.

4. Ч1ич1ала – ч1и, ч1ала. Агъула ч1ич1ала. Бухъянси ч1и. Мегьла ч1ала. Къакъла ч1ала.

5. Байц1а – бай, ц1а. Байц1а къача. Имиалала бай. Алкунси ц1а.

6. Чумиздаг – чум, издаг. Муриси чумиздаг. Чум жуз лера? Жагьси издаг.

7. Авбех1 – ав, бех1. Авбех1 делхъчиби. Г1яярличиб буцибси ав. Дисла бех1 бугаси бирар.

8. Т1алх1яна – т1ал, х1яна. Т1алх1яна асира. Т1ал убяхъира. Бигубсила х1яна калун.

9. Г1ях1ял – г1ях1, ял. Нушачи г1ях1ял вак1иб. Г1ях1 барибсилис г1ях1 бара, амма вай барибсилис – вай барес гьалакмацк1уд. Урчила ял жагаси саби.

10. Гъайк1ари – гъай, к1ари. Гъайк1ари баргира. Дац1ти гъай мадурид. Галгала к1ари кадикиб.

III. Ученикунази дугьби даргахъес мисалти гьаладирхьни.

1. Илхъичи – ? 2. Масхарачи – ?

Жавабти. 1. Ил. Хъи. Чи? 2. Мас. Хара. Чи?

IV. Сегъунти дугьби детарарал бурахъес хъарбарни:

Хъяб + хъя = ? Х1яб + куб = ? Баз + ар = ? Мар + жан =? Га + рас = ? Дарг + мах = ? Хи + ял = ? Г1яб + баси = ? Кес + ма = ? Ка + шин = ? Ма + кьам = ? Ай + ту = ? Бай + хъу = ? Бек1 + ахъ = ? Мар + ка = ? Хур + ма = ? Кур + ц1а = ? Мя + чяй = ? Кьар + иган = ? Ва + ях1 = ? Мат + ях1 = ?

V. Бамсриихъуси манзил. Багьирабас жавабти дургни.

1. Шин агарси мерличиб хIербиэс бирхIебиран.

2. Духути адамти сунечи гьуцIси, цархIилти мицIир жайс гьанра агарси.

3. МицIирхIели – мазачиб, ил белгьалли, инсайчиб.

4. Дикалли гIяргIни дуган, хIейкалли вацна бурцан.

5. Къярдаличиб хIебуар, тапван гербикIес бирар, камсилра кьут1барадли, ил шинни тIутIубикIар.

6. УрхI бухIнахIебухъахъес урца чарх ибкьаили, унзала гIелаб бусан.

7. Алав – кам, камла бухIнаб – варъа, варъала бухIнаб – уркIи, уркIила духIнар дурхIни, сагал сабухъ бакIахъес гIянжилизи кархути.

8. Кункси саби – пяхIул ахIен, журугси саби – тап ахIен, дуклуми хIейалра, урцес дигахъу.

9. Мурдали шадиб башан, хьурали кьяш ках1ейц1ан.

10. Илди гьанна цIа ахIен, гавла гулумти ахIен, сецад пусдикIаллира, илди я гIянжи ахIен.

Жавабти. 1. Бялихъ. 2. Белч1уди. 3. Гули. 4. Гурда. 5.Гидгари. 6. Гимицала. 7. Г1инц. 8. Пушяг1. 9. Гили. 10. Палда.

VI. Тема аргьилил ахтардибарни.

Суалти.

1. Селизирад цаладиркути дугьби?

2. Селизирад цаладиркути предложениеби?

3. Селизирад цаладиркути мез?

Жаваб. Х1урпразирад – дугьби, дугьбазирад – предложениеби – предложениебазирад – абзацуни, абзацуназирад – текстани, текстаназирад – абзурли произведениеби. Илди ирнила яра белк1ла мез нушани г1ямрулизир дузахъулра.

Секьяйда давлачердик1ули мез.

Жаваб. Мез давлачердик1ути сари: 1) мух1лилизирад мух1лилизи дурули, гьарил девла мяг1на дурусбирахъули; б) халкьла мух1лила пагьму руркъули; в) г1илмулизир диубти сархибдешуначил дархдасахъи, сагати дугьби пикридирули, г) г1илмулашалси яра художестволашалси литературализир аббревиатураби алк1ахъули.

VII. Темала итогуни каъни.

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Гьарил девла сунела диг1яндеш лебни.

2. Дугьбачил х1язани дарес вируси виъни.

3. Девлизиб ца х1ярпалла барсбиалли, девла мяг1на барсбиэс бирни.

VIII. Хъули х1янчи. Тамашала дугьби даргес, илдала мяг1на якьинбарес ва тетерадунази делк1ес.

Тема 4. Тамашала уми ва дугьби.

Кружокла мурадуни: а) дарган мезла алфавитличил х1язани дурадерк1ни; б) дарган мезлизир дугьби алк1нила тях1урти руркъни.

Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, словарьти, ручка, тетрадь, кьалам, линейка.

Кружокда каргьни.

I. Сагаси кружокла мурадуни аргъахъни. Кружоклис х1яжатти г1яг1ниахълуми белгидарни.

II. Ихтилат. «Дарган мезлизир дугьби алк1ни».

III. Х1яз «Ай дик1ути уми дургни».

Сут + ай, Зак + ай, Шам + ай. Аж + ай. Аб + ай. Мут + ай. Г1ял + ай. Батир + ай. Улахъ + ай. Мусахъ + ай. Сул + ай.

IV. Х1яз «Уршбала умазирад алк1ути рурсбала уми дургни».

Шарип – Шарипат, Рашид – Рашидат, Х1япиз – Х1япизат, Т1агьир – Т1агьират, Салим – Салимат, Загьид – Загьидат, Сяг1ид – Сяг1идат, Карим – Каримат, Малайк – Малайкат, Х1ялим – Х1ялимат, Муъмин – Муъминат, Султ1ан – Султ1анат, Г1ябид – Г1ябидат, Муслим – Муслимат, Шагьим – Шагьимат, Басир – Басират. Х1ябиб – Х1ябибат. Наиб – Наибат.

V. Саби бишт1ах1ели, ца бирк1ан уббатурли, халакабаибх1ели, цах1набли у бихути рурсбала умачил ученикуни тянишбарни.

Бари + ят, Сами + ят, Марзи + ят, Саби + ят, Уми + ят, Бурли + ят. Пат1и + мат, Кали + мат, Х1улай + мат. Маи + сат, Напи + сат, Зулх1и + жат, Сури + жат, Уму + жат. Саки + нат, Жами + нат.

VI. Х1яз «Бирк1ан беткахъили саби».

К1ундац1ибти чат1ниван,

Деткахъибгу бирк1анти.

Гьари, алавдак1или,

Даргая хъярхъли илди.

Хъа – …, Ка – …, Т1а – …, Би – …, Ма – …,

Вар – …, Дар – …, Ки – …, Ту – …, Лез – …,

Хъар – …, Ар – …, Ван – …, Кьал – …, Т1ер – …,

Га – …, Мис – …, Ба – …, Т1а – …, Да – …,

Жав – …, Дав – …, Г1и – …, Тав – …, К1а – …,

Жавабти. … – ба, … – гьи, … – ши, … – ми, … – гьар, … – гъар, … – ман, … – ши, … – кин, … – ла, … – ма, … – гьа, … – за, … – зар, … – низ, … – са, … – кен, … – тин, … – лаб, … – ра, … – хьи, … – ми, … – хьа, … – рай, … – п1и.

VI. Х1яз «Чердалк1и сари х1урпри».

Чурха ц1яб вац1ализив

Чеввалк1унси хъяшаван,

Чердалк1и сари х1урпри,

Чардарая мусначи.

1. Хамах – ? 2. Ебк1 – ? 3. Ахраб – ? 4. Бакъакъ – ? 5. Урмад – ? 6. Инба – ? 7. Ураб – ? 8. Лак1аб – ? 9. Бадар – ? 10. Бенгу – ? 11. Иглу – ? 12. Кьарид – ? 13. Улгъад. 14. Урдиш – ? 15. Ажмар – ? 16. Лячи – ? 17. Шира – ? 18. Алва – ? 19. Абруз – ? 20. Ашраб – ?

Жавабти. 1. Хамха. Ахмах. 2. Барха. Хабар. 3. Къабакъ. Къакъба. 4. Мурад. Мурда. 6. Наиб. Наби. Бани (кабцла гьимир). 7. Бару. Бура. 8. Балк1а. Алк1аб. 9. Барда. Дараб. 10. Губен. Буген. 11. Луги. Гули. 12. Диркьа. Кьадир. 13. Дулгъа. Дулагъ. 14. Дурши. Иршуд. 15. Жарма. Мажар. 16. Ялчи. Чяли. 17. Арши. Раши. Ишра. 18. Авал. Авла. Вала. Алав. 19. Абзур. Зурба. Рузаб. Бузар. Рузба. Урзаб. 20. Шараб. Башар. Барша. Рашаб.

VII. Х1яз «Дев г1еббура». Ца х1ярпличил дек1ардулхъути дугьби лук1ни.

1. Дагъистайзив машгьурси игитри имам Ш …,

Кьакьакад дуц1кайк1ули, вирар дуг1 шайчив К …

2. М … - личил къугъали хъябра жагабарили,

Н … - сари паргъатли ухьализир русули.

Жавабти. 1. Шамил, Камил. 2. Мачи, начи.

VIII. Тема каргьахъни.

Ишбарх1и нушани багьурра:

1. Гьарил девличил х1яз барес вируси виъни.

2. Девлизиб ца х1ярпалла барсбиалли, девла мяг1на барсбиэс бирни.

3. Дарган мез дебали давлачерти диъни.

IХ. Хъули х1янчи бедни. Тамашала дугьби даргес ва илди тетерадунази делк1ес.

Тема 5. Мяг1нализир цаличи ца гъамти дугьби.

Кружокла мурад: а) буч1антази мез давлачердик1нила кьяйдурти чедаахъес; б) дурх1ни мяг1нализир цаличи ца гъамти дугьби – синонимти дургахъес бурсибарес.

Кружокла г1яг1ниахълуми: суратуни, схемаби, карточкаби, словарьти.

Кружокла башри.

I. Хъули х1янчи ахтардибарни ва г1ях1ил бажардибиркути дурх1ни гапбарни.

II. Мез давлачердик1нила кьяйдуртачила ихтилат дураберк1ни. «Синоним» ибси девла мяг1на дурх1нас якьинбарни.

III. Синонимти дургни.

1. Гуж-зулму – … 2. Ц1абилкь – … 3. Дард-шишимти – … 4. Дудешла узи – … 5. Х1ялумц1ни – … 6. Х1яяагардеш – … 7. Камал – … 8. Матъал – … 9. Кабизалачерли – … 10. Жагаси – … 11. Г1ях1гъубзни – … 12. Макрукьуни – … 13. Вера – … 14. Аманат – … 15. Варачан – … 16. Вайерх – … 17. Валликьяна – … 18. Базриган – … 19. Нур – … 20. Кур – … 21. Къур – …

Жавабти. 1. Ари. 2. Анкъи. 3. Анц1кьи. 4. Адавзи. 5. Ахтарди. 6. Адабагри. 7. Ири. 8. Иткъи. 9. Ибкьли. 10. Исбагьи. 11. Игитуни. 12. Илбисуни. 13. Гав. 14. Васият. 15. Х1ерк1. 16. Дуг1рухъ. 17. Ашна. 18. Вачрукья. 19. Шала. 20. Шакъа. 21. Насаб.

IV. Х1улк1уси манзил. Дурх1нала мез гьаладях1 дикни. Мезлизир имц1ати дугьби далх1едиркниличила ихтилат барни.

Чакар

Варъали рукул Чакар

Ибан т1уйчил гьак1рик1ар,

Узизи буйрухърик1ар:

– Неш рик1ар: «Г1ях1мад, – рик1ар, –

Х1у шичи укьен, – рик1ар, –

Хъалира бушка, – рик1ар.

– Г1ур, – рик1ар, – даим, – рик1ар, –

Умули вашен, – рик1ар, –

Дурсрира делч1ен, – рик1ар.

– Г1ур, – рик1ар, – дагван, – рик1ар, –

Къяна мабурид, – рик1ар, –

Къавгъа мадирид, – рик1ар.

– Х1у, – рик1ар, – г1ях1си, – рик1ар, –

Урши ветаи, – рик1ар, –

Илх1ели дигарцада

Варъара лугас», – рик1ар.

V. Назмулизир тикрардик1ути дугьби дургни. Илди синонимти сарил-ах1енал белгибирни.

Баян. Текстлизир дахъал цагъунти тикрардирути дугьби лерли хьалли, илди синонимтили дирути ах1ен. Синонимти мяг1нализир цаличи ца гъамти дугьби сари. Иш назмулизитигъунти тикрардик1ути дугьбас тавтолоияла дугьби бик1ар.

VI. Х1яз «Тамашала дугьби». Чедаахъибти дугьбала мягна баянбарая.

1. Нуни муриси дерг беркунра. Х1ела ц1едеш милккъа дерг!

2. Иш х1ела г1ях1си белк1 саби. Х1ела у мургьили белк1!

3. Чуднала дарг бизити сари. Х1уни багьудлуми дарг!

VII. Синонимти дургни.

1. Хаиндеш – … 2. Урчи – … 3. Харбуз – … 4. Гьалабла – … 5. Юлдаш – … 6. Хъарбаркъ – … 7. Тахьдеш – … 8. Хъябшси – … 9. Пикри – … 10. Х1исаб – …

Жавабти. 1. Ламарт. 2. Ябу. 3. Вякья. 4. Убла. 5. Ашна. 6. Амру. 7. Урехи. 8. Излукь. 9. Кьас. 10. Суал.

VIII. Тема каргьахъни.

Ишбарх1и нушани аргъира:

1. Мяг1нализир цаличи ца гъамти дугьбас синонимти или бик1ни.

2. Текслизир тикрардик1ути дугьбани синонимтала мер бузахъес х1едирни. Илдигъунти дугьбас тавтолоияла дугьби бик1ни.

3. Синонимтани бурусила мяг1на дурусбирни, илдани нушала мез жагадирни ва давлачердирни.

IХ. Хъули х1янчи бедни. Синонимтачил х1язани пикридарес ва тетерадунази делк1ес.