Шығармалары:

Қабанбаев М. Бақбақ басы толған күн: Повестер.- Алматы: Жазушы, 1975.

Қабанбаев М. Арыстан, мен, виоленчель және қасапхана: Повесть, әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1977.

Қабанбаев М. Кермек дәм: Роман.- Алматы: Жалын,1979.

Қабанбаев М. Жиһанкез Тити: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1982.

Қабанбаев М.Қала және қыз бала: Повесть және әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1984.

Қабанбаев М.Айшылық алыс жол: Роман.- Алматы: Жалын, 1987.

Қабанбаев М.Сурет салғым келмейді: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Балауса,1995.

Қабанбаев М.Қазақ қайда барасың? –Алматы: Қазақстан, 1995.

Қабанбаев М.Туған жердің төрт мезгілі: Хикаяттар мен әңгімелер.- Алматы: Раритет, 2004.

Қабанбаев М.Бақбақ басы толған күн: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Балалар әдебиеті, 2006.


Өмірі мен шығармашылығы туралы:


Ахметжан Т. Кентавр немесе ақиқатқа іңкәр жүрек туралы сыр: (Халы-

қаралық Х.К.Андерсен атындағы сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы Марат Қабанбаевтың мол мұрасы туралы жары Сәуле Қамзинамен сұхбат)

//Қазақ әдебиеті.- 2005.-13 наурыз.

Жұмахан Н. Балаларды және кітапты сүйетін: (Балалар жазушысы М.Қабанбай туралы сұхбат) //Ақ желкен.- 2008.-№3.

Қабанбаева С. Марат бала күнінде жазған өлеңдерін отқа жағып жіберген //Ақ желкен.-2010.-№9.

Сәукетаев Т. Қарасөздің Қабанбайы: (Танымал жазушы Марат Қабан-

баевтың шығармашылығы туралы ) //Егемен Қазақстан.- 2008.- 25 сәуір.

Қабышұлы Ғаббас

(1935)

Журналист, сатирик - жазушы Ғаббас Қабышұлы 1935 жылы 9 сәуірде Шығыс Қазақстан облысындағы Ұлан ауданының Ұранхай аулында дүниеге келген. 1955 жылы облыстық «Алтай большевигі» ( қазіргі «Дидар») газетінде корректор, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы болды.1966 жылы республикалық «Қазақ әдебиеті» газетінің редакциясына ауысып, жауапты хатшының орынбасары, көркем әдебиет, әдеби сын бөлімдерінде меңгеруші болып істеді. 1962- 1968 Қазақ Мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде сырттай оқып, жоғары білім алды. 1974 жылы КСРО Әдеби қоры Қазақ бөлімшесінің директоры, 1983 жылы республикалық «Ара - Шмель» сатира журналының бас редакторы, 1989 жылы Қазақстан Жазушылар одағы құзырындағы көркем аударма және әдеби байланыс Бас редакциясы алқасының бөлім меңгерушісі, 1991- 1995 жылдары Қазақстан жазушылар одағы басқармасының төрағасы болды. 1994- 1996 жылдары басқарманың екінші хатшысы болып, зейнеткерлікке шықты.

Әзіл- сықақ, әңгіме, хикаят, сын, көркем очерк, көсемсөз, мақала жазды. 14 жинақтың авторы.

Жазушының тырнақалды өлеңдері мен сықақ әңгімелері Шығыс Қазақстан облыстық «Коммунизм туы» газетінде жариялана бастаған жас жазушы әдеби орта назарына тез іліне бастады. 1966 жылы жас жазушылардың «Шұғыла» атты белгілі жинағыда қаламгердің әзіл - сықақ әңгімелері оқырманға жол тартты. Ол тұстағы әдеби өмірдің бір әділетті шыңдығы мен заңдылығы «Жырға сапар», «Шұғыла», «Жас керуен», «Жас қанат» секілді жас жазушылардың алғашқы тырнақалды шығармаларының басын қосқан кітаптар ерекше танымал болды. Бір жағынан іріктеп таңдап алғандықтан да шығар, ондай кітаптарға қосылған жас авторлардың басым көпшілігі кейін қанаты қатая келе әдебиеттің беделді белді, талантты толқындарының қатарына тез қосылып кетті. Ғаббас Қабышевтің шығармашылық жолы осы «Шұғыла» жинағынан басталады. Әрине, әуел бастан сатиралық жанрдағы туындыларымен таныла түскен. Содан бері қырық жыл бойғы қалам ұстаған өмірде жазушы талай - талай талантты ізденістерінің жемісіндей сан-алуан сипатты кітаптарын оқырманға

«Мінездеме», «Мысықта сақал неге жоқ?», «Күлеміз бе, қайтеміз?», «Тарихта қалғың келе ме?», «Бұл әлгі кім ғой?», «Жетім жиналыс», тағы басқа көптеген талантты жинақтарын жариялатты.

Жазушы Ғаббас Қабышевтің прозалық әңгімелері, кесек пішімді сатиралық кейіпкерлері әдебиеттің сан қырлы бейнелер толқынында өз мінезімен, өзіндік құлқымен дараланады, өзгеше кейпімен есте қалады. Бұл ретте жазушы ұлттық прозамызда айтулы кейіпкерлердің бедерлі бейнесін жасаған. Психологиялық тартысты прозаның келісті желілерін тартып, ой ағымына да ара - тұра тізгін ұстатып, әдеби тәсілдердің өзге де өркенді әдістерімен сатиралық сипатты шығармаларының салмағын арттыра түседі. Көркем де кесек прозалық туындылары суреткерлік келбетінің өзгеше бітімін білдіреді.

Қаламгер шығармашылығының енді бір саласын дәстүрлі прозалық шығармалары, адам тағдырының сан қилы қалтарыстарына, өмір заңдылықтарына, сезім сырларына үңілген тебіреністі дүниелері құрайды. «Төрт хат», «Шабындыкөлдегі шалық», «Жолаушылар», «Тәлкек тағдыр», «Гүл аңсаған ғұмыр», «Сайыңнан саяқ құрлы пана таппай» секілді повесть, хикаяттары тіршіліктің терең сырларына бойлатып, тағдырдың сан түрлі соқпақтарында сынға түскен адам жанының биік те жарқын сәттерін кестелеуге арналған дер едік. Жазушының көркем прозадағы сомдаған кейіпкерлері ойымен де, ісімен де жанға өте жақын, күнделікті көріп, кездесіп қалып жүрген замандастар іспетті әсер қалдырады. Соныменде оқырман көңілінде жылы із қалдырып, жақсы әсермен баурап, бірге ойлантып, бірге толғандырады. Байқап бағдарлағанда көптеген оқиғалардың өмірден сол күйі алынғандығы, көптеген тағдырлардың тіршілік ағымдарымен үндестігі аңғарылар еді.

Ғаббас Қабышев әлемге танымал ірі- ірі қалам қайраткерлерінің шығармаларын ана тілімізге аударып, насихаттаушы. Оның қаламынан қазақ тілінде сөйлеп шыққан Ә.Несиннің «Әңгіме оқи отырыңыз», «Футбол королі», О.Вишняның «Бал шіркін тәтті ғой», А.Бусуйектың «Менің Париждік нағашым» кітаптары, А.П.Чеховтың, С.Михалковтың, Л.Ленчтың талантты туындылары аударма өнерінің қазынасына қосылған үлкен үлес.

Көп қырлы талант иесі, қазақ прозасының танымал шебері Ғаббас Қабышев бүгінде шығармашылық тіршіліктің қайнаған ортасында. Ұлттың жаңғыру үрдісі, бүгінгі шырғалаң да әрі күрделі үмітті өмір тынысы қаламгер қаламына да қайрат қосқандай. Осындай шабытты шақ үстінде қырық жылдан астам суреткерлік ізденіс үстінде жүрген қаламгердің сан қырлы жемісті қызметі мен парасатты азаматтық тұлғасы туралы лебіз білдіру шарт деп санаймыз.

Ардың сөзін айта білген жазушының тұлғасы әмәнда биік, жүзі жарқын. (А.Егеубаев)

Шығармалары:


Қабышев Ғ. Тарихта қалғың келеме?: Әзіл- сықақ әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1978.

Қабышев Ғ. Күлемізбе, қайтеміз...?: Сықақ әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1983.

Қабышев Ғ. Халіңіз қалай?: Әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1986.

Қабышұлы Ғ. Кадр мәселесін... мәселе шешеді: Әзіл- сықақ, әжуа- мысқыл.- Алматы: «Шабыт» шағын кәсіпорны, 1995.

Қабышұлы Ғ. Жетім жиналыс: Әзіл- сықақ әңгімелер, екі хикая.- Алматы: Жазушы, 1997.

Қабышұлы Ғ. Көлденең кітап: Сатиралық әңгімелер.- Алматы: Нұрлы әлем, 2000.

Қабышұлы Ғ. Екі хикаят: «Сайыңнан саяқ құрлы сая таппай...»; Гүл аңсаған бір ғұмыр.- Алматы: Нұрлы әлем, 2000.

Қабышев Ғ. Арыңның сөзін айта біл. Скажи все по совести: Мақалалар, хаттар.Статьи, письма.- Алматы: Нұрлы әлем, 2001.

Қабышұлы Ғ. Сағыныш сазы: Сырсандық.- Алматы: Нұрлы әлем, 2003.

Қабышұлы Ғ. Удай уәде: Әзіл- сықақ әңгімелер, аудармалар, фельетондар.- Алматы: Жазушы, 2004.

Қабышұлы Ғ. Гүл аңсаған бір ғұмыр: хикаяттар, әзіл- сықақ.- Алматы: Қазығұрт, 2005.

Қабышұлы Ғ. «...изация: Таңдамалы (әзіл- сықақ).- Алматы, Ана тілі, 2005.

Қабышұлы Ғ. Тарғыл тірлік: Хикаяттар.- Алматы: Атамұра, 2006.

Қабышұлы Ғ. «Адамның кейбір кездері...»:Жинақ.- Алматы: Нұрлы әлем, 2006.

Қабышұлы Ғ. Анау- мынауизация: Әзіл- сықақ әңгімелер және аудармалар жинағы. –Алматы: Көшпенділер, 2008.


Өмірі мен шығармашылығы туралы:


Қабышев Ғаббас //Советтік Қазақстан жазушылары: Биобиблиогра-

фиялық анықтамалық.- Алматы, 1987.

Қабышұлы Ғаббас //Қазақстан жазушылары. ХХ ғасыр.- Алматы, 2004.


Қайсенов Қасым

(1918-2007)


Жауынгер жазушы, Халық қаһарманы Қасым Қайсенов 1918 жылдың 23 сәуірінде Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданындағы Асубұлақ ауылында кедей шаруа отбасында дүниеге келген.

Туған аулында орталау мектепті бітірген соң 1934 жылы Өскемен қаласындағы Саяси - ағарту техникумына түсіп, оны 1938 жылы бітіреді. Сөйтіп, арнайы орта білім алып, облыстық Оқу бөлімінде инспектор болып қызмет істейді. Ал 1939 жылдың қысында Әскери мектепке түседі де, оны 1941 жылдың күзінде бітіріп шығады.

Қасым Қайсенов партизан болмаса, жазушы болар ма еді? Жау тылында өткізген 1125 күннің әр сағаты мен әр минутінде кездесіп отырған қилы - қилы оқиғалар тізбегінен ой қорытып, қалам ұстамаса, армандар мен қиялдар құзар шың биігіне қиялап болса да шыға алар ма еді? Сондықтан Қасым Қайсеновтың ең әуелі әскер қатарына шақырылғаны, содан соң әскери барлаушы ретінде жау тылына аттанғаны қандай жақсы болған. Өйткені ол тумысынан жазушы болған жоқ, бірақ оның тумысынан «партизан» болғаны анық еді. Партизан болуға бала Қасымның мүмкіндігі көп- ақ еді. Ол аулында «қара тентек» атаныпты. Бала күнінде шешесінің айтқа деп пісіріп қойған бір астау қызыл бауырсағын далаға апарып, «ал, айтшылаңдар!» деп балаларға таратып бергені, соған бола шешесінен таяқ жегені - бұл бала күндегі «партизандық». Өзінің «Сәтсіздік» деген әңгімесінде бұл оқиғаны Қасым жақсы суреттеген.

Кереку қаласында әскерге бірге алынған Хамза Әмірбаев сынды ақын жігіт бір ретте Қасымға қарап отырып: «Қасым, сен туа біткен әскери адамсың, жаугершілік уақытта сен тегін өлмейсің. Сенде қайсарлық та, қаталдық та бар. Сен жастығыңды ала жатасың... Түбінде сенен бірдеңе шығады. Сен қожырайып тұрасың. Үлкен командир болып кетуің де мүмкін»,- дейді.

Хамза Әмірбаев майдан даласында өліп кетеді. Өзінің «Арманда кеткен ақын» деген деректі әңгімесін Қасым Хамзаға арнаған еді. Хамза айтқан қаталдық пен қайсарлықты ту ғып ұстаған Қайсенов небір қиын - қыстау жорық жолдарынан өтті. 1941 жылдың 20 қарашасында Қасым Қайсенов Оңтүстік батыс майдан штабының қарамағына жіберіледі. Сол жерден 1942 жылдың 6 желтоқсан айында арнайы тапсырмамен гитлершілер басып алған Украина жеріне, жау тылына жасырын партизан орталығының жетекшісі болып барады.

1942 жылдың жазында Қ.Қайсенов Чапаев атындағы партизан құрамасының үшінші отрядын басқарады. Ол жау жайлаған тылында жүріп, Молдова, Украина жерінде, Карпат тауларының қалың қойнауларында, Чехословакия мен Румыния жерлерінде баса - көктей кірген басқыншыларға қарсы ашық та, астыртын да айқасқа шықты. Партизан құрамаларын құрысуға қатысып, партизан отрядтарына басшылық етті. 1944 жылдың аяқ кезінде бұл елдердің жері фашистерден толық азат етілген соң, Қ.Қайсенов өзінің туған жеріне қайта оралады. «Кавказ- менің екінші Отаным» дейтін М.Лермонтов сияқты Қ.Қайсенов «Украина- менің екінші Отаным» дейтін дәрежеге жетті. Украин халқының ардагер ақсақалдары, партизандық қозғалыстың Ковпак, Федоров сынды көсемдері Қасым Қайсеновтың небір қиын тапсырмаларды орындап келетініне қатты риза болушы еді.

Осының бәрі өмір еді, «мені жаз», «мені суретте» деп өз - өзінен сұранып тұрған қадау - қадау тақырыптар еді. Соғыстан кейінгі жылдарда Қасым Қайсенов осы тақырыптардың әмбесімен сырласып, мұңдасып, қайсы бірімен достасып, қайсы бірімен ақылдасып, соларды іріктеу, сұрыптау қарекеттерін бастан өткізіп келген сияқты. Өйткені ол соғыстан кейін іле-шала кітап жазбаған. Оның тұңғыш кітабы тек 1955 жылы, яғни жеңістен кейінгі он жылдан соң ғана жарық көрген. Кітап аты - «Илько Витряк».

Сол 1955 тен күні кешегі 1992 жылға дейін Қасым Қайсеновтың қазақ, орыс, украин, қырғыз тілдерінде 28 кітабы шықты. Жазушы Қайсеновтың кітаптары жасандылықтан аулақ, ойдан шығарылған ойжота әңгімелерден таза, соғыс күндерінің партизандар қимылының нақты шежіресі. Кейіпкерлері де өмірде бар адамдар.

Деректі әңгімелер болған соң жазушы оқиғаларды суреттеп, баяндауда шалқып та кетпей, бетінен қалқып та өтпей, жорық көріністерін көз алдыңызға қаз - қалпында, нақпа - нақ күйінде әкеліп отырады. Мәселен, отыз бір әңгімеден тұратын «Жау тылында» атты шығарманың осындайлық ерекшелігі бірден көзге түсер еді. Ал қайсы бір әңгімелерде болып өткен оқиға айы, күніне дейін дәл аталар еді.

Жазушы Қ.Қайсеновтың кейбір деректі повестерін оқып отырып, көркем суреттеудің кәдуілгі үлкен шығармаларға тән стилін байқауға болады. «Жау тылында» атты шығарманың «Алғашқы сапар» әңгімесінде партизан - жазушы жолдастарының бәрінен айрылып, орман ішінде жалғыз қалғанын баяндайды. Аштықтан өзегі талып, өксіп - өксіп жылағысы келеді. Сөйтіп отырғанда қалғып кетіп, түс көреді. Түсінде құлын -тайдай тебісіп бірге өскен ағасын, қарындастарын, інілерін көреді. Жазушының шегініс жасап, балалық шаққа саяхаттап кететін осынау бір тұстары өте - мөте әдемі, есте қаларлық көркем суреттер.

Ұлы Отан соғысы кезінде ересектермен бірге он бір, он екі жастағы жасөспірім жеткіншектерде дұшпанға қарсы күреске шыққаны мәлім. Осы бір шындық Қасым Қайсенов шығармашылығында өз көрінісін ойдағыдай тапқан. Аталмыш тақырыпқа жазушы негізінен екі повесін арнайды. Соның бірі – «Жас партизандар», екіншісі - «Жау тылындағы бала».

Жасөспірім партизандардың отрядқа келуін, олардың өсу, тәжрибе алу эволюциясын жазушы өте сәтті өрнектейді. «Жау тылындағы бала» повесіндегі Сережа мен Боря образдары иланымды да нанымды. Сережаның шын аты - Серік. Серік Мергенбаев. Әкесі шекарада, әскери қызметте. 1941 жылы 22 маусымда шешесі Жамал мен Серік әкесіне қонаққа келеді. Дәл сол күні соғыс басталып кетіп, әкесі Жомарт Мергенбаев шешесі мен екеуін ауылға қайтарып жібереді де, өзі майданға аттанады. Бірақ жау ұшақтары бомбалап, поездың быт - шыты шығады, өртенеді. Серіктің шешесі қаза табады. Содан Серік партизандар отрядына келіп қосылады.

Шығармашылығының незгі бөлігін партизан қозғалысына арнаған жазушы Қасым Қайсенов, өзінің бастан кешкен қым - қуат, шытырман оқиғаларын жазып халқына, еліне белгілі, аты аңызға айналған жазушыға айналды. Жазушының сонадайдан «мен мұндалап» тұрған, есте қалардай сомдалған кесек образ - тұлғалары аз емес. Жау тылында өткізген 1125 күннің ұмытылмас шежіресі көз алдында көлеңдейді де тұрады. Бұл шежірені ол өзінің партизан достарының күн сайын, сәт сайын қыл үстінде жүрген өмірімен, солардың ерлік істерімен қабыстыра жазады.

Қасым Қайсенов өз шығармаларының өміршеңдігімен, қаламының қуаттылығымен өзін - өзі таныта білген жазушы.

Қасым Қайсенов Отан соғысы орденінің 3 дәрежесімен, сондай-ақ «Чехословакия партизаны», Украинаның 3 дәрежелі «Даңқ» ордендерімен, атаулы қарулармен марапатталған. Әскери шені - полковник.

Шығармалары:


Қайсенов Қ. Таңдамалы: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1987.

Қайсенов Қ. Жау тылында. –Алматы: Жалын,1977.

Қайсенов Қ. Партизан соқпақтары: Әңгімелер.- Алматы: Жалын,1978.

Қайсенов Қ. Ағалар туралы аңыз: Естелік- әңгімелер.- Алматы: Балауса, 1992.

Қайсенов Қ. Естеліктер мен жазбалар.- Алматы: Атамұра, 2002.

Қайсенов Қ. Жау тылындағы бала: Повестер мен әңгімелер.- Алматы: Атамұра, 2003.

Қайсенов Қ. Жау тылында: Повесть.- Алматы: Астана, 2005.


Өмірі мен шығармашылығы туралы:


Әлімбаев М. Хас батыр Қасым Қайсенов //Әлімбаев М. Көргендерім көңілде.- Алматы, 1992.

Қасым Қайсенов // Түркістан: Халықаралық энциклопедия.- Алматы, 2000.

Мәуленов С. Партизан соқпақтары //Мәуленов С.Сыр мен жыр.- Алматы,1991.

Партизан Қасым Қайсенов.- Алматы: Жазушы,1997.

Сланов Ғ. Алтай баласы.- Алматы: Жазушы,1973.

Талғаров Х. Партизан сыры: Поэма //Талғаров Х. Менің алтын боса-

ғам: Өлеңдер мен поэмалар.- Алматы,1974.

***


Ахметжан Т. Қарапайым Қайсенов: (Партизан – жазушы Қ.Қайсенов туралы) //Әдебиет айдыны.- 2008.-19 маусым.

Қабышұлы Ғ. Қаскең (Қайсенов) //Қазақ әдебиеті.- 2010.- 7 мамыр.

Қабышұлы Ғ. Қазақтың қаһарманы Қасым (Қайсенов) // Парасат.- 2008.-№ 8.

Қайсенова А. Қасым екеуіміз 70 жыл тату – тәтті өмір сүрдік : (Жазушы Қ.Қайсеновтың жарымен сұхбат) // Жұлдыздар отбасы.- 2008.- №24.

Нұразхан Е. Долбар оймен дау көтер ме, ағайын!: (Қ.Қайсеновке қатысты деректер) //Жас Алаш.- 2010.-24 маусым.

Нұразхан Е. Қайсенов хатшысының күнделігінен //Алматы ақшамы.- 2010.- 6 мамыр.

Нұразхан Е. Айтылмаған әңгімелер: (Қ.Қайсенов туралы естеліктер)

//Жалын.- 2008.№7.

Смағұл Б. Қаһарман Қасымның екі арманы: (Қайсенов) //Түркістан.- 2008.-9 қазан.

Тұрлымбеков Б. Қасым Қайсенов шығармаларының деректілігі //Жұл-

дыз.- 2008.-№4.

Тұрлымбеков Б. Қайсеновтің шағын жанрдағы шеберлігі //Ақиқат.- 2008.-№4.