Советское уголовное право. Часть общая Изд-во Ленинградского
Университета. 1965. Стр.233
белгілі. Қылмыс қүрамы элементерінін біреуінің болмауы тергеудегі іс әрекеттің, қылмыс қүрамының болмауын білдіреді.
Егер бүзылған қүқыққа қарсы әрекет қатынасы қылмыстық заңмен қорғалмайтындығы анықталса, онда қылмыстық іс осы негіз бойынша қысқартылады.
Қылмыстың объективтік жағының жоқ болу дәлеліне байланысты қылмыстық іс қыскартылуға жатады, егер әрекетпен келген зардаптың арасында себепті байланыс болмаса.
Қоғамға қауіпті әрекетті жасаган түлғаның заңда көрсетілген қылмыстық жауаптылыққа тартылу жасына жетпейтінцігінің анықталуы ерекше жағдайға жатады. ҚР ҚІЖК бүл ережені қылымыстық қудалауды болдырмайтын жске мән - жай ретінде қарастырады. Сондықтан әрқашанда мүндай тектегі мән-жайды анқтаған кезде, қылмыстық істі ҚІЖК 37 бабының 1 болігінің 2 тармагы бойынша емес, керісінше осы баптьщ 10 тармағы бойынша қысқарту керек.
Әрекеттің елеулі маңызынын болмауы. ҚР ҚК 9 бабының 2 бөлігіне сәйкес қылмыстық заңмен корсетілген қандай да бір қылмыстын белгісі болғанымен, бірак озінін елеулі маңызының болмауына байланысты қогамға қауіпті болмаса, ол қылмыс болып табылмайды.
Әрекеттің қүқыққа кайшылыгын және коғамға қауіптілігін жоққа шыгаратын мән -жайлардың болуы.
Қылмыстық қүқық заңмен қоргалатын мүддеге зиян келтірген кезде қылмыс қүрамын күрамайтын бірқатар мән-жайларды қарастырады. Сонымен қатар, күқықтык және моральдық нормалар қоғамға пайдалы категория қатарына жататын әрекеттерді жан-жақты қолдап, марапаттайды. Бүл жерде қажетті қорғану.
қолсүғушылық жасаган адамды үстау кезінде зиян келтіру, аса қажеттілік, орынды тәуекел ету, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу және бүйрықты немесе әкімді орындау институттары жөнінде сөз болып отыр.
ҚР ҚК 32 бабының 1 болігіне сәйкес қажетті қорғану жагдайында қолсүғушы адамға зиян келтіру, яғни қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, түрғын үйін, Іченшігін, жер учаскесін және басқа да қүқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қоргалатын мүдделерін қогамдык кауіпті қолсүғүшылықтан қолсүғушыга зиян келтіру жольшен қоргау кеіінде, егер бүл орайда қажетті қорғау шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол қылмыс болып табылмайды.
Сонымен бірге, осы кодекстің 33 бабының 1 бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған адамға оны мемлекеттік органдарға жеткізу және оның жаңа қолсүғушылық жасау мүмкіндігін тыю үшін үстау кезінде зиян келтіру, егер мүндай адамды озге амалдармен үстау мүмкін болмаса және бүл орайда осы үшін қажетті шаралар шегінен шығуға жол берілмесе, қылмыс болып табылмайды.
Ал ҚК 34 бабының 1 болігіне сәйкес осы кодекспен қоргалатын мүдделерге аса қажет болған жагдайда зиян келтіру, яғни белгілі бір адамның немесе озге де адамдардың оміріне, денсаулығына, қүқықтарымен заңды мүдделеріне, когамның немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей қатер тондіретін қауіпті жою үшін зиян келтіру, егер бүл қауіпті басқа жолдармен жою мүмкін болмаса және бүл орайда аса қажеттілік шегінен шығып кетушілікке жол берілмесе, қылмыс болып табылмайды.
Ал енді орынды тәуекелге келетін болсақ. ол ҚР ҚК 35 бабынын 1 бөлігінде көрсетілген, яғни ол когамга пайдалы мақсатқа қол
жеткізу үшін орынды тәуекел еткен ретте, осы кодекспен қоргалатын мүдделерге зиян келтіру, қылмыс болып табылмайды.
Сонымен қатар, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу ҚК 36 бабының 1 бөлігінде оз корінісін тапқан. Егер күштеп, мәжбүрлеудің салдарынан адам өзінің іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ие бола алмаса, күштеп, мәжбүрлеудің нәтижесінде осы кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру, қылмыс болып габылмайды.
Бүйрықты немесе әкімді орындау ҚК 37 бабының 1 бөлігінде өз орнын тапқан. Яғни, бүл озі үшін міндетті бүйрықты немесе әкімді орындау жөнінде іс - әрекет жасаған адамның осы кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіруі, қылмыс болып табылмайды. Мүндай зиян келтіргені үшін заңсыз бүйрық немесе әкім берген адам қылмыстық жауаптылықка тартылады. Ал егер көрінеу заңсыз бүйрықты немесе әкімді орындау үшін қасакана кылмыс жасаган адам жалпы негіздерде қылмыстық жауаптмлыққа тартылады. Көрінеу заңсыз бүйрықты немесе әкімді орныдамау қылмыстық жауаптылыққа үшыратпайды.
З.Айтыпталушының Қылмыс жасауға қатысуының дәлелденбеуі.
Бүл норма ҚР ҚІЖК 37” бабының 2- болігінде және ҚІЖК 269 -бабының 2- бөлігінде корсетілген.
Істі қысқартудың бүл негізін колданумен байланысты сүрақтар заң әдебиеттерінде әжептеуір талқыланып жүр. Кейбір авторлар қылмыстық іс жүргізу заңы бабының тексінде корсетілген бүл негізді тым тар магыналы түсінікте корсетеді. Мәселен, Чангули Г. істі қысқартудың бүл негізінің негізгі мазмүны мен мәні бүрын тағылған айыптауды және тануды қате және жарамсыз бағалау деп қарастырады. Оның пікірі бойынша, қылмыс жасауга айыпталушының қатысуының дәлелденбеуі бойынша қылмыстық іс тек жеке айыпталушыға ( немесе бірнсше айыпталушыға ) қатысты ықсқартылуы мүмкін , ол түтас алганда іс бойынша өндіріс не жалғастырылуы, не қылмыскер табылганға едйін гоқтатыла түруы керек. Чангули Г. қылмыстық істі қысқартуға келесі жағдайлар болған кезде жол беріледі деп болжайды : 1) Егер қылмыс оқиғасы даусыз анықталса ; 2) егер істі қысқартуға қатысты түлға айыпталушы ретінде тартылған болса ; 3) егер осы қылмысты айыпталушы жасады деп корсететін дәлелдемелер жеткілксіз болса және қосымша дәлелдемелер жинауга мүмкіндік жоқ болса немесе қылмыс жасауға айыпталушынын қатыстылыгы даусыз дәлелденбесе.19
Чангули. Недоказанность участия обвипяемого в совершении преступления как процессуальное основание к нрекрашению уголовного дела в сталии ІІрелварительного расследования. -Социалистическая іаконность". 1965. Ю.стр.39
Ал басқа авторлар кылмыс жасауга айыпталушы қатысуының дәлелденбеуі түсінігін кең мағынада түсіндіреді. Жогин Н.В. және Фаткуллин Ф.Н. " негізбенкорсетілген негіз, кандайда бір басқа негіз бойынша оны қысқарту немесе сот ондірісін жалғастыру немесе тоқтата түру мүмкін емес болған барлық істер бойынша қолданылуга тиіс. Қарастырылатын негізбен накты түлганың әрекетінде қылмыс қүрамы белгілері бар болуы туралы қатаң корытынды жасау мүмкін
емес кезде, дәлелдеменің жеткіліксіздігіне, карама-қайшылығана күмән болатын барлық жагдайлар біріктіріледі" деп есептейді .
20
Біздің пікіріміз бойынша, қылмыс жасауға айыпталушы қатысуының дәлелденбеуі қылмыстык кудалауды ықсқартудың негізі ретінде жеке түлғалар, ал белгілі бір жағдайларда түтас іс бойынша өндірісті қысқарту үшін қызмет етеді.21
Әдетте заңи әдебиеттерде кылмыс жасауга айыпталушы қатысуының дәлелденбеуіне байланысты қмлмыстық қудалауды қысқарту тек оның қылмысқа қатыстылыгы жонінде барлық дәлелдемелер жинау мүмкіндігі зерттелгеннен кейін жүзеге асырылуы мүмкін екендігі арнайы корсетілген.22
20Н.В.Жогин, Ф.Н.Фаткуллин. Предварительнос слсдствие ” совеіском уголовном проиессе, стр .
338-339
21А.Я.Дубинский. Основания к прекрашеню УГОЛОІШОГО де.іа в стадии предварительного
расследования. Киев. 1973.стр. 39.
22Давыдов .,Д.Л.Мирский. Прекраіцение уголовных ле.І, стр.64; Н.А. Якубович. Окончание
предварительного следствие. 1965. с.118-119.
Бүл талап шын мәнінде, созсіз, дүрыс бо.іып табылады. Бірақ сүрақтың басқа жағын үмытуга болшйды. Айыпталушы ретінде тартылған түлғаның қүқықтарынын сақталуына көп көңіл бөлу қажет. Сондықтан, істі тергеу барысында айыпталушы ретінде тартылған түлғаға негіз болған дәлелдемелердің маңызы әлсіз немесе а дегенде айып тағу үшін дәлелдемелер жеткіліксіз болган мән
- жайлар анықталса, онда қысқа мерзімде түлғанын қылмыс жасау туралы мәліметтерінің дүрыстығыи тексеру және бүл үшін жеткілікті дәлелдемелерді жинау кажет. Егер мүны орындау мүмкін емес болса, онда қылмыстық кудалауды қыскарту туралы қаулы шығару арқылы айыпталушыны ақтауымыз кажет.
4. Жәбірленугші шағымының болмауы. ҚР ҚІЖК 37 бабының 1 бөлігінің 5 тармағына сәйкес осы Кодекстің 33 бабының 2 бөлігінде және 34 бабының 2 болігінде корсетілгендерді қоспағанда, осы Кодекстің 33 бабының 1 бо.Іігінде, 34 бабынын 1 бөлігінде көрсетілген қылмыстыр туралы істер боймнша жәбірленуші шагымының болмауы қылмыстық қудалауды жоққа шығаратын мән
- жайларга жатады.
ҚІЖК 33 бабында корсетілген кылмыстар туралы істер жеке айыптау істері деп есептеледі. Тек жәбірленушінің шағымы бойынша ғана қозғалады және айыпталушымен татуласуына байланысты қысқартылуға жатады.
Прокурор жәбірленушінің шагымы болган кезде де, егер әрекет дәрменсіз немесе тәуелді жағдайда түлганын не басқа да себептермен өзінің қүқықтарын пайдалана алмайтын түлғанын мүддесін қозғайтын болса, жеке айыпгау істері бойынша өндірісті қозғауға қүқығы бар.
Ал ҚІЖК 34 бабында корсетілген кылмыстар туралы істер жеке жариялы айптау істері болып есептеледі. Жәбірленушінің шағымы бойынша қозғалады және тек ҚР ҚК 67 бабында көрсетілген жагдайда айыыпталушымен жәбірленушінің татуласына байланысты қасқартылуға жатады. Яғни мүнда айыпталушы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысты алгаш рет жасаса, егер ол жәбірленушімен татуласып және жәбірленушіге келтірілген зиянның орнын толтырған жағдайда, қылмыстык жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
5. Қылмыстық істі қысқарту туралы соттың күшіне енген
үкімнің болуы не соттын күшін жоймаған қаулысының болуы.
Бүл негіз ҚР ҚІЖК 37 бабынын 1 болігінің 7 тармагында көрсетілген.
"Сот және соттың мәртебесі туралы "ҚР Президентінің зан күші бар Жарлыгына сәйкес сот барлық мемлекеттік және қоғамдық үйымдар, лауазымды түлғалар және жеке азаматтар үшін орындалуға міндетті шешім шығаруға қүқылы. Осы негізгі ережені басшылыққа ала отырып, ҚР ҚІЖК қылмыстык істі қысқартудың бір негізі ретінде соттың занды күшіне енген үкімінін күшін және күшін жоймаган соттын қаулысын карастырады. Сонымен бірге, заң шагарушы осы негіз бойынша істі қыскартудың екі шарты болуын көрсетеді.
Бірінші, бүл айыптау субъектісіне байланысты. Бүл шартты заңды күшіне енген согтың үкімі не қылмыстык қудалауды болдырмауды белгілейтін баска күшін жоймаган еоттың қаулысы, тек осы түлғаға қатысты болу мағынасында түсінуіміз керек. Егер де қылмыс жасауға басқа да түлғалар қатысып, оз кезегінде қылмыстық
жауаптылыққа тартылмаса, онда айтылган сот шешімінің болуы осы тулғаларды айыпталушы ретінде тарту іс бойынша өндірісті жалғастыруға кедергі болмайды.
ҚІЖК 37 бабының 1 болігінің 7 тармағында көрсетілген негіз бойынша қылмыстық істі қыскартудың қүкыққа сай екінші шарты айыптау затына қатысты. Ягни, мүнда белгілі бір айыптау бойынша занды күшіне енген соттың үкімінің болуы туралы соз болып түр. Егер үкім заңцы күшіне енгеннен кейін сотталушының басқа қылмыс жасағандығы анықталса, онда жаңа айыптаудың болуы қылмыстық істі қозғауға негіз болып табылады. Сондай ақ, егер ол бойынша заңды күшіне енген еоттың істі қысқарту туралы қауылысы болса, істі қайтадан қарауга жол берілмейді.
6. Қылмыстық істі қыскарту туралы кылмыстық қудалау органының күшін жоймаған қаулысының болуы.
Прокурордың, тергеушінің, аныктаушынын каулысы, соттың үкімі сияқты жалпы міндеттілік сипатта болады.
Алдын ала тергеу сатысында сол бір айыптау бойынша істі қысқарту туралы күшін жоймаган каулынын болуы, басталган өндірістің жалғасу мүмкіндігін жояды.
ҚР ҚІЖК 37 бабының 1 болігінін 8 тармағында көрсетілген негіз бойынша қылмыстық істі қысқартуга айыіпау субъектісі мен объектісіне қатысты екі шарттыц болуы кезінде ғана жол беріледі. Осы шарттардың біріншісі, тергеушінің, анықтауышының немесе прокурордың қылмыстық істі қысқарту туралы қауылысы жаңа өндіріс барысында іс әрекеті тергеліп жаткан гүлгага қатысты болуы тиіс. Екінші шарты, корсетілгеи күшіп жойліаган қаулы сол айыптауға қатысты болуын корсетеді. Амгылган екі шарт, шынында
істі қысқарту туралы соттың кү.шін жоймаган қаулысында не занды күші бар үкімінде корсетілгендермен бірдей екендігі еш қиыншылықсыз көрініп түр.
Сонымен бірге, қылмыстық істі кысқарту туралы шығарылған анықтама органының, тергеушшін немесе прокурордың қаулысы сот үшін міндетті болып табылмайды.
7. ҚР ҚК көрсетілген қылмыстық істі кысқартуға әкеп соғатын ережелердің болуы.
Қылмыстық істі қысқартудың бү.І негізі ҚІЖК 37 бабының 1 бөлігінің 12 тармагында корсетілген.
Жалпы бүл негіз бойынша істі қысқарту ҚК Ерекше бөлімінін тиісті баптарында арнайы корсеті.нея жагдайда міндетті болып табылады. ҚК Ерекше болімінің мына томенде көрсетілген баптарының ескертулеріне сәйкес қылмыстық іс қысқартылуға жатады:
1. ҚК 125 бабының ескертуіне сәйкес үрланған адамды өз еркімен босатқан адам, егер онын әрекеперінде озге қылмыс қүрамы болмаса, жауаптылықтан босатылады. Өз еркімен босату ретінде кінәлінің жәбірленушіні одан әрі заңсыз \стауға мүмкіндігі болып, бірақ бостандық беру жағдайы тапылады. Бүл бірінші шарты. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың екінші шарты блып, оның әрекетінде өзге қылмыс қүрамының болмауы танылады.
2. ҚК 165 бабында мемлекетке опасыздық жасаган адамды қылмыстық жауаптылықтан босату негізі корсетілген. Бірақ босату екі шартқа жауап берген жағдайда орын алады.
Біріншіден, ол мемлекеттік орындарға ерікті және дер кезінде хабарлауымен немесе озгеше жолмен ҚР мүдделеріне залал келтіруді болдырмауға жәрдемдесуі қажет.
Екіншіден, егер ҚР азаматының әрекетінде өзге қылмыс қүрамы болмауы керек.
Мемлекетке опасыздык үшін ҚР азаматын қылмыстық жауаптылықтан босататын жағдай ретінде ҚР 65 бабының ескертуі 1959 жылғы ҚАЗССР ҚК үқсас ережесінен айырмашылығы, сонымен бірге, шпионажға және билікті күшпен басып алуға немесе үстап түруға да қолданылады.
3. ҚК 231 бабына сәйкес коммерциялык сатып алудың 1 немесе 2 бөліктерінде көзделген эрекеттерді жасаған адам, егер оған қатысты қорқытып алушылык орын а.Іган болса немесе егер ол қылмыстық іс қозғауға күқығы бар органға сатып алушылық туралы өз еркімен хабарласа, кылмыстық жауаптылықтан босатылады.
4. Терроризм актісінің қоғамга қауіптілігінің жоғарлыгы мен қандай үлкен зардаптарға әкеп соғатынын еске ала отырып, заң шығарушы ҚК 233 бабына ескерту енгізді. Ягни, терроизм актісін дайындауга қатысқан адам, егер ол мемлекеттік органдарды дер кезінде ескертуімен немесе басқа жолмен герроризм актісінің жүзеге асырылуын болдырмауга жәрдемдессе және егер ол адамның іс-әрекетінде өзге қылмыс қүрамы болмаса кылмыстық жауаптылықтан босатылады.
5. ҚК 234 бабынын ескеруіне сәиксс кеиілге алынған адамды өз еркімен немесе өкіметтін талап етуі боынша босатқан адам, егер оның іс-әрекетінде өзге қылмыс күрамы болмаган жағдайда, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
6. Заңсыз әскери қүрамага қатысуын ерікті түрде тоқтатқан және қаруымен әскери жабдығын тапсырған адам, егер оның іс-әрекетінде өзге қылмыс қүрамы болмаса, ҚК 236 бабының ескертуіне сәйкес қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
7. Атыс қаруын ( тегі үңғылы аңшы мы.пыгыііан басқа), оқ дәрілерді, жарылгыш заттарды немесе жару күрылғыштарын немесе қанжарларды, фин пышақтарын оз еркімен тапсырған адам, егер оның әрекетінде өзге қылмыс қүрамы болмаса, ҚК251 бабының ескертуіне сәйкес қылмыстык жауаптылықтан босатылады.
8. ҚК 259 бабының ескертуіне сәйкес есірткі заттарды және жүйкеге әсер ететін заттарды оз еркімен тапсырган немесе есірткі заттарды медициналық емес мақсатта түтынуына байланысты медициналық көмек корсетілуі үшін медициналық мекемеге өз еркімен берген және есірткі заттардын немесе жүйкеге әсер ететін заттардын заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды ашуға олардың жолын кесуге, оларды жасаган адамды әшкерелеуге, қылмыстық жолмен алынған мүлікті табуга белсенді көмек көрсеткен адам, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
9. Зардап шеккендерге көмек корсетуге байланысты жол - көлік оқигасы болған жерден кеткен адам, ҚК 297 бабының ескертуіне сәйкес қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
10. ҚК 312 бабының 2 ескертуіне сәйкес, егер лауазымды адам тарапынан оған қатысты қорқытып пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмйстық істі қозғауға қүқылы органга өз еркімен хабарласа, пара берген адам, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.