Өзіндік бағалудың әртүрлі деңгейлердегі В тобының сынақтан өтушілерінің көрсеткіштері (факторлар бойынша, %)

Деңгейі Факторлар	Төмен	Орта	Жоғары	Өте жоғары
Күш	5	75	17	2,5
Бағалау	2,5	62,5	10	25
Белсенділік	7,5	60	22,5	10

Факторлар бойынша нәтижелерді талдау күш факторы бойынша В тобындағы сынақтан өтушілерде өзіндік бағалаудың тиімді деңгейі бар екендігін көрсетті (75%- орта, 17%-жоғары). Сонымен бірге, шамалардың төмен (5%) және өте жоғары деңгейлері де (2,5%) кездесіп тұрады.

Бағалу факторы бойынша өзіндік бағалаудың адекваттық деңгейі басым (62,5%-шамалардың орта деңгейі, 10% - шамалардың жоғары деңгейі). Сынақтан өтушілердегі төменгі көрсеткіш 2,5%-ды құрайды. Өте жоғары көрсеткіштер 25%-ға сәйкес келеді.

Белсенділік факторы бойынша тиімді шамалардың мөлшері мынадай: орта - 60%, жоғары – 22,5%, төменгі – 7,5%, ал өте жоғары шамалар - 10%.

Q – критерийі арқылы (P≤0,01) статистикалық өңдеу кезінде шамалардың «өте жоғары» деңгейде күш және бағалау факторлары бойынша елеулі айырмашылықтар анықталды.

В тобындағы сынақтан өтушілер өздерінің әлеуметтік қасиеттерін асыра жоғары бағалау тенденциясына ие.

С тобы (бейімделуі төмен деңгейлері)

«Өзіндік қабылдау» шкаласы арқылы алынған нәтижелер берілген топтағы сынақтан өтушілердің көпшілігінде өзіндік қабылдаудың төмен деңгейі (70%) бар екендігін көрсетеді. Сынақтан өтушілердің бір бөлігінде өзіндік қабылдаудың орта деңгейі (30%) болады да, ал сол шкаласы бойынша жоғары шамалар анықталмаған.

Сонымен, бейімделуі төмен деңгейлердегі егде адамдар өздерінің сыртқы көрінісін күрт түрде бағалайды және өздерін ешбір салада ашыла алмаған деп есептейді.

Өзіндің қабылдаудың әртүрлі деңгейлеріндегі С тобының сынақтан өтушілерінің көрсеткіштері (факторлар бойынша, %)

Деңгейі Факторлар	Төмен	Орта	Жоғары	Өте жоғары
Күш	60	40	0	0
Бағалау	10	80	10	0
Белсенділік	20	80	0	0

С тобының нәтижелерін талдау кезінде бірде-бір фактор бойынша өте жоғары шамалар анықталған жоқ және бұл жағдай «Өзіндік қабылдау» шкаласы арқылы алынған мәліметтерге коррекцияланады. Жоғары шамалар тек бағалау факторы бойынша (10%) кездеседі.

Күш факторы бойынша сынақтан өтушілердің көпшілігінде төмен шамалар (60%) болып, орта шамалар да (40%) кездесіп тұрады. Бағалау жеке белсенділік факторлары бойынша орта шамалардың саны барынша (80%) көбірек. Бағалау факторы бойынша төмен шамалар сынақтан өтушілердің 10% да, белсенділік факторы бойынша 20 % да кездеседі.

Сонымен, С тобындағы сынақтан өтушілерде өзіндік бағалаудың орта төмен шамалары басымырақ. Әсіресе бұл топтағы сынақтан өтушілер өздерінің жігерлік қасиеттерін төмен бағалайды.

Сонымен, төмендегідей тұжырым жасау мүмкін: еңбектен кейінгі кезеңде бейімделуі төмен деңгейдегі егде адамдарға өзіндік бағалаудың төменгі және орта деңгейлері тән. Олар жиі өздерін сынайды, мінез – құлықтарына және жетістіктерінің деңгейіне қанағаттанбайды. Бұл топтағы ерлер өздеріндегі сенімді және қиындықтарды жеңу қабілеттерін төмен бағалайды, ал әйелдер өздерін жалпы тұлға ретінде төмен бағалап жүреді.

Бұл топтың адамдары өз өміріндегі оқиғалардың көпшілігін кездейсоқтық немесе басқа адамдардың әрекеттерінің нәтижесі деп біледі.

Сынақтан өтушілердің топтары бойынша өзіндік сана – сезімінің көрсеткіштерін салыстырмалы түрде талдау елеулі ерекшеліктерді анықтауға мүмкіндік береді:

1. А тобындағы сынақтан өтушілер (бейімделуі жоғары деңгейдегі) В тобындағылар (5 %) және С тобындағылармен (0%) салыстырғанда өзіндік қабылдаудың жоғары деңгейімен (67%) сипатталады.

В тобына (5%) және А тобына (0%) қарағанда С тобында төмен шамалардың саны көп (70%).

2. Күш факторы бойынша ) Тұлғалық дифференциялдың өте жоғары (25%) және жоғарғы (17%) шамалары А тобындағы сынақтан өтушілерде жиірек кездеседі, ал С тобындағыларда 0 % тең.

С тобындағы оларда А тобындағыларға қарағанда (0%) төмен шамалар көп (60%).

Бағалау сипаты бойынша С тобындағыларға қарағанда (10%) А тобында жоғары шамалар (50%) жиі болады.

А тобымен салыстырғанда (6%) С тобында бағалау факторы бойынша төмен шамалар жиірек (10%) кездеседі, ал орта шамалар да А тобымен салыстырғанда (25 %, Q*=2,72; Р≤0,01) жиі (80%) болады.

Белсенділік факторы бойынша А тобында өте жоғары (25%) және жоғары (33%) шамалар көбірек, ал С тобында жоқ (%).

А тобына қарағанда (6%) С тобында төмен шамалар басым (20%). С тобының сынақтан өтушілері интерналдықтық жоғары деңгейімен (50%) сынақталады.

С тобындағыларда интерналдықтың төмен деңгейі жиі кездеседі (60%), ал А тобындағыларда 0% ды және В тобындағыларда 7,5% ды құрайды (Q*=3,44; Р≤0,01).

Сонымен, А тобындағылар жалпы алғанда тұлғаның орнығу үшін әлдеқайда тиімді өзіндік бағалауға ие және өмірге деген сенімдірек, саналырақ қатынаспен сипатталады.


ІІІ тарау. 1. Эксперименталдық топтағы сынақтан өтуші тұлғалардың себептік-қажеттік сферасының өзгешеліктері

Себептік – қажеттік сфераны зерттеу үшін аяқталмаған сөйлемдер әдістемесі қолданылуы (қосымша материалды қараңыз).

Нәтижелерді талдау келесі категориялар бойынша өткізіледі:

1. 
   Болашақ туралы сөйлеу (1, 2, 9, 13).
   
2. 
   Өткен уақыт туралы сөйлеу (3, 4).
   
3. 
   Зейнеткерлікке шығу туралы сөйлеу (6, 7).
   
4. 
   Туысқандарға байланысты сөйлеу (8).
   

Кәрілікке қатынас көрсетілген сөйлеу.

А тобы (бейімделуі жоғары деңгейлердегі) – қосымшаны қараңыз

1. Болашақ туралы сөйлеулердегі жауаптарда сынақтан өтушілер тарапынан жетістіктерді күту - 29%, («Машина жүргізуді үйренемін»), қоғам проблемаларына қызығушылық - 21% («Егер елдегі жағдай жақсы болса, мен қуанамын»), алдыңғы өмір деңгейін сақтап қалуға үміт - 21%, («Алдыңғыдай белсенді болуға үміттенемін»), туысқандар туралы ойлау - 13% («Болашақтағы менің өмірім – ол менің балаларымның өмірі») жиі кездеседі.

2. А тобындағылар өздерінің өткен өмірін бағалай отырып, өмірге қарай отырып, ойлағандарына жеткендігін - 54%. («Өткен өмірге қарай отырып, оның бекер өтпегендігі туралы ойлаймын», «Неге ұмтылған болсам, сол іске асық»), өз жоспарларымның жартылай орындалғандығын - 21% («Жақсы отбасы құрдым, бірақ балаларға аз уақыт бөлдім») атап көрсетеді.

А тобындағы егде адамдардың 17% өздерінң өткен кездегі мақсаттарының және ұмтылыстарының қате болғандықтарын («Мәні жоқ нәрсеге ұмытылған екенмін») мойындайды.

3. Зейнеткерлікке шығуға тиісті егде адамдардың пікірлерін талдау олардың 25%-ның қобалжығанын, ал 21%-ның қуанғандығын көрсетеді.

Сұхбат арқылы алынған қосымша мәліметтер А тобындағы сынақтан өтушілер үшін мүдделердің әртүрлілігі сипатты екенін белгілейді.

Олардың ішінде кітап оқу 83%, серуендеу 75%, спорт 25%, әңгімелесу 33%, достар және туыстармен осы топтағы егде адамдарға зейнеткерлікке шығуды сабырлы қабылдауға көмектеседі деп ойлауға мүмкіндік береді.

5. 
   Туыстармен қатынастарға байланысты сөздерінде сынақтан өтушілердің 75%-ы жақындарынан қолдау күтеді («Мен туыстарымның әрқашан қасымда болуын қалаймын»).
   

«Басқаларды қабылдау» шкаласы арқылы алынған нәтижелерді талдау кезінде А тобындағылардың 58%-ы басқаларды екендігі анықталды, демек қабылдауға ұмтылыс пен аффилиацияға үлкен үміт бар. Оларға басқа адамдар жалпы алғанда ұнайды, олармен арақатынастары жала және достық деңгейде. Сұхбат арқылы алынған мәліметтер осы топтағы зейнектерлердің 67%-ның араласудан толық қанағаттанғандығын, 25%-ның қанағаттанғандығын, бірақ қазір алдыңғыдан кем араласып тұруына (қатынас шеңбері тарылған) және 8%-ның араласуға уақыты жетпейтіндігін көрсетеді.

Сонымен қатар, қатынас шеңберінің таралуына қарамастан бейімделуі жоғары деңгейдегі егде адамдар басқа адамдармен арақатынастарына қанағаттанады.

6. 
   Кәрілікке өз анықтамаларына бере отырып, сынақтан өтушілердің 33%-ы кәрілік – жақындар туралы қамқорлық деп мәлімдейді («Мен үшін кәрілік – бұл өз өмірімді бағалау мүмкіндігі»).
   
7. 
   Өмірдің ең үздік кезеңдері деп А тобының 42%-ы оқу жылдарын, 33%-ы қазіргі уақытты, ал 25%-ы жасөспірімдік шақты белгілейді. Жалпы алғанда бұл егде жастағылар үшін тән жағдай.
   

В тобы (бейімделуі орта деңгейлері)

1. Болшақ туралы айтқан кездегі сынақтан өтушілердің жауаптарында жиі тұрмыстық проблемалар - 20% («Мен үйді жөндеуден өткізбекшімін»), алдыңғы өмір деңгейін сақтап қалуға үміт - 19% («Мен бұдан кейін де осылай өмір сүрсем қуанамын»), денсаулық туралы ойлар - 14% («Мен денсаулығымның жақсы болуын қалаймын, бұл өмірдегі ең басты жағдай»), туыстар туралы ойлар - 10% кездеседі. Егде адамдардың 9%-ы болашаққа үмітпен қарайды («Мен кейінгі өмірдің қазіргіден жақсы болуын күтемін»).

2. В тобындағылар өздерінің өткен өмірін бағалай отырып келесі мәліметтерді келтіреді: өздерінің мақсатттарын жартылай іске асырғандар - 38%, өздерінің ұмтылыстары мен мақсаттарының қателегін мойындағандар - 35%, ойларын іске асырғандар - 15%.

3. Зейнеткерлікке шығу туралы сөздерді талдау, бұл жағдайға сынақтан өтушілердің 65%-ы жайбырақат қарағандығын, 25%-ы қайғырғандығын және 10%-ы қуанғандығын көрсетті.

Сұхбат арқылы алынған мәліметтер В тобындағылар әртүрлі қызығушылықтардың тән екендігін анықтады (оқу, радио, теледидар, кино, балық аулау, достарымен кездесу, үй жануарлары және тағы басқа). Бұл жағдай зейнеткерлікке шығуға деген жайбырақат қатынас үшін маңызды болып табылады.

4. 
   Туысқандармен қатынастарға байланысты пікірлерінде сынақтан өткізушілердің 57%-ы жақын адамдарына қамқорлық көрсеткісі келеді, ал 25%-ы жақындарынан қолдауды күтеді. Кейбір жауаптарда жалғыз қалу қорқынышы көрініп тұрады - 25%-ы («Егер менің туыстарым менімен бірге тұрса және мені ұмытпаса мен өте қуанышты болар едім»).
   

«Басқаларды қабылдау» шкаласы арқылы алынған нәтижелерді талдау кезінде В тобындағылардың 78%-ы басқаларды қабылдаудың орта деңгейіне ие екендігін анықтанды. Сынақтан өтушілердің 10%-ы басқаларды қабылдаудың жоғарғы деңгейі, ал 12%-ы төмен деңгейі белгіленеді. Демек, бейімделуі орта деңгейдегі адамдар үшін басқаларды қабылдауға деген ұмтылыс сипатты.

Сұхбат барысында егде адамдардың 73%-ы қазіргі уақытта кем араласатынына өкініш білдерген, бірақ жалпы араласуға қанағаттанады. Олардың 15%-ы басқа адамдармен ара қатынастарына көңілдері толады, ал 12%-ы сол қатынас жетіспейді деп есептейді.

5. Кәрілікке деген көзқарас орын алған пікірлерде В тобындағылардың 27,5%-ы кәрілікті жақындары туралы қамқорлық, 17,5%-ы сырқаттар деп санайды. Сынақтан өтушілердің 20%-ның жауаптарында өлімнен қорқыныш бар, ал 25%-ы кәрілікті жұмыстан демалу деп есептейді.

Бейімделуі орта деңгейдегі егде адамдар өз өмірлерінің жақсы кезеңі ретінде балалық шақты (30%), оқу жылдары (30%), жастық шақты (27,5%) және қазіргі уақытты (12,5%) атап көрсетеді.

С тобы бейімделуі төмен деңгейлер

1. Болашақ туралы айтылған жауаптарда өзгерулерді күтпеу - 30% («Болашақта менің өмірім өзгермейді») қиыншылықтарды күту 22,5% («Болашақта менің өмірім қиындай түседі»), тұрмыстық проблемалар – 17,5% жиі кездеседі. Денсаулық туралы ойлар 15% сынақтан өтушілердің жауаптарында орын алған. «Жетістіктерді күту» категориясы бейімделуі төмен деңгейдегі сынақтан өтушілердің жауаптарында кездеспейді.

2. Өткен өмірлерін бағалай отырып С тобындағылардың 40%-ы қолдана келген жұмыстарын істемегендігі туралы айтады. («Өз өміріме қарай отырып, мен оны жақсырақ және көңілдірек өткізуіме боларын ойлаймын»). Олардың 30%-ы жетістіктерге қарағанда сәтсіздіктердің көп болғанын («Өткен өмірге қарай олтырып, көп сәтсіздіктердің болғанын ойлаймын»), 15%-ы өздерінің өткен уақыттағы мақсаттары мен ұмтылыстарының қате болғандығын, 10% ойларын жартылай іске асырғандығын атап көрсетеді. Тек 5% ғана өздерінің мақсаттарына жеткендіктері туралы жазады.

3. Зейнеткерлікке шығуға қатысты пікірлерді талдау кезінде егде адамдардың 60%-ы бұл жағдайды ауыр өткізгендігін 30%-ы жайбырақат өткізгендігін және 10%-ы қуанғандығын көрсетеді. Сұхбат кезінде С тобындағы сынақтан өтушілер үшін пассивтік қызығушылықтар (теледидер көру, тоқу, оқу )сипатты екендігі анықталады, ал көбісі өздерінің сүйікті жұмысы жоқ екендігін атаған. Демек, қызығушылықтың болмауы зейнеткерлікке шығу процессін қиындатады, өйткені еңбектің орны компенсацияланбайды.

4. Туыстар мен қатынасқа байланысты пікірлерінде сынақтан өтушілердің 50%-ы жақындарынан қолдау күтеді, ал 30%-ы жалғыз қалудан қорқады. Жауаптарың 20%-ы туысқандарға қамқорлық көрсете біледі.

5. «Басқаларды қабылдау» шкаласы арқылы алынған нәтижелерді талдау кезінде С тобындағылардың 60%-ы басқаларды қабылдаудың төмен деңгейіне ал 40%-ы орта деңгейіне ие екендігі анықталды, яғни бұл топтағы адамдар басқалармен қызу қатынас жасамайды және өздерін қоршаған адамдарға достық сезімдері бола бермейді. Сұхбат нәтижелерін талдау бейімделуі төмен деңгейлердегі адамдардың 70%-ы қоршаған адамдармен қатынастарына көңілдері толмағандығын көрсетеді, немесе 30%-ы қанағаттанғандығын, бірақ қатынас шеңберінің таралғандығын белгілейді. Кәрілікке өздерінің анықтамаларын бере отырып, С тобының адамдарының 40%-ы кәрілікті ауыр жүк, 20%-ы өлімнен қорқыныш, 30%-ы сырқаттар деп есептейді. Бейімделуі төмен деңгейлердегі егде адамдар өмірінің жақсы кезеңі ретінде балалық шақты (40%), жастық шақты (40%) және тек 10% ғана қазіргі уақытты есептейді.

Себептік-қажеттілік шеңберіндегі ерекшеліктерін салыстырмалы талдау елеулі өзгешеліктерді анықтауға мүмкіндік береді.

1. 
   А тобындағылардың болашақ туралы пікірлерінде жетістіктерді күту жиі кездеседі (29%), В тобындағыларда ол көрсеткіш (9%), ал С тобындағыларда 0%. В тобында жауаптардың 20%-ы тұрмыстық проблемаларға байланысты, ал А тобында 4% болады.
   
2. 
   Өткен өмір туралы пікірлерде А тобындағылардың 54%-ы өз ойларын іске асырғандығын көрсетеді. В тобында бұл көрсеткіш 15%. Ал С тобында 5%. С тобындағылар А тобы (0%) және В тобындағылармен (6%) салыстырғанда сәтсіздіктердің жетістіктерден басым болғандығын атап көрсетеді. Сонымен бірге олар (46%) В тобындағыларға қарағанда (1%) қолынан келген жұмыстарды жасай алмағандықтары туралы жиі жазады. В тобындағылардың 38%-ы өз ойларын жартылай іске асырғандықтарын атап көрсетеді, ал С тобындағылардың сол көрсеткіші (10%).
   
3. 
   Зейнеткерлікке шығуға байланысты пікірлерде С тобындағылардың 60%, А тобындағылардың 25%, В тобындағылардың 25% қобалжығандарын атайды.
   

4. Туыстарға қатынасты баяндалған А тобының 75%, С тобының 20% жақындарына қамқорлық жасауды ойлаған.

С тобындағы егде адамдар (30%) А тобындағыларға (0%) қарағанда жалғыз қалудан жиі қорқады.

5. 
   Кәрілікті тұжырым жасау ретінде А тобының 17%, В тобының 2,5% қабылдаған. С тобындағылрадың бұл көрсеткіші 0%. А тобының 25% кәрілікті өмірдің бір кезеңі, ал 17% еңбектен демалу деп есептейді. С тобындағылардың бұл көрсеткіштері 0%-ға тең.
   
6. 
   С тобының 40%-ы кәрілікті ауыр жүк деп біледі, ал А тобында бұл көрсеткіш 0%, В тобында 10% болады.
   

Жақындарға қамқорлық ретінде кәрілікті анықтау С тобында сирек (10%) болады, ал А тобында және В тобында орта болады.

7. 
   «Басқаларды қабылдау» шкаласы бойынша елеулі айырмашылықтар анықталады. А тобындағылар жиірік (58%) басқаларда қабылдаудың жоғары деңгейіне ие, ал С тобында (0%) және В тобында (10%). А тобындағы көрсеткіш ????15бет
   

Басқаларды қабылдаудың төмен деңгейі С тобындағылардың 60%-на тән. В тобында 12,5%, А тобында 0%.

Сонымен, бейімделуі жоғары деңгейдегі егде адамдар еңбектен кейінгі кезеңде болашаққа сенімділеу қарайды, өткенді оң бағалайды және басқаларды қабылдаудың жоғары деңгейіне ие.