Дәріс №3. Қоршаған табиғи ортаның адам психикасына әсері. Сыртқы ортаның кері әсерлерінің нәтижесінде және антропогенді факторлар әсерінен туындаған қазіргі таңдағы экологиялық проблемалар.


Адамзат ?о?амыны? пайда болуыны? ал?аш?ы кезе?інде адамдар таби?атты? дайын ?німдерін пайдаланып, а?шылы?пен айналысты. Адамдар таби?ат?а т?уелді болды, б?л т?уелділікті жо?ары де?гейде сезінді. Адамдарды таби?ат биледі.

?азіргі та?да экологиялық дағдарыс басталды. Б?л да?дарыс адамдарды? ?атысуымен туындады. Әрине мұндай жағдай бір жылда, болмаса он жылда пайда болған жоқ. Адамдар әрқашанда қоршаған ортаға өздерінің әсерін тигізетін. Біра?, ?азіргі кезеңде адамдар мен табиғат арақатынастары ?те шиеленісіп барады. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны жо?арлауда. Өнеркәсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.

Міне, сондықтан да табиғат қорларына ұтымды пайдалану, б?зыл?ан таби?и ортаны қалпына келтіріп отыру, ауаға, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы және абройлы міндеті болып саналады.

?ылыми-техникалық дамудың нәтижесінде адамдар табиғатпен ара қатынас жасау үшін жаңа білім, жаңа әдіс, жаңа құралмен қаруланып қойған жоқ, қоршаған ортаны сақтаудың, қалпына келтірудің, байлықтарын ұтымды пайдаланудың жаңа әдістерін, жаңа жолдарын да үйренді.

?азіргі та?да ?ылыми-техникалық жетістіктер қоршаған ортаны сақтауға, оның бүлінбеуін, ластанбауын қамтамасыз етуге толық мүмкіншілік береді.

Үнемі табиғаттың жағдайын нашарлатып, байлықтарын шашып-төгіп пайдалануға болмайды. Табиғатты қорғау, қалпына келтіру мәселелерін ақылмен, білгірлікпен ж?не ұтымды жолмен жүргізудің өзіміз үшін де, келесі ұрпақтар үшін де маңызы зор. Биосфераның тепе-теңдігін бұзған әрбір антропогенді құбылыс, басқа келеңсіз құбылыстардың пайда боуына мүмкіндік туғызады. Қоршаған ортаның ластану мөлшері биосфераның төзімділік шегінен асып кетіп отыр. Сондықтан, табиғат өз заңдарына бағынбаған адамзатты өз қыспағына алуда.

Қазіргі таңда адамдардың организміне келешекте кері әсерін тигізетін негізгі мәселелердің бірі атмосфера ауасында жоғары концентрациялы улы қоспалардың түзілуі (СМОГ, қышқылдық жауындар) және жылулану эффектісі мен озон қабатының бұзылуы.

СМОГ- үлкен өнеркәсіп орталықтары бар қалаларда ауаның жоғары деңгейде ластануы.

СМОГ – тың екі түрін ажыратады:

1. Атмосферада ?неркәсіптердің газды? қалдықтары мен түтінінен тұратын қою тұманның түзілуі.

2. Фотохимиялық СМОГ. Өнеркәсіптердің газдық қалдықтары күнні? ультракүлгін сәулелерінің әсерінен фотохимиялық реакцияларға түсіп, тұмансыз газ қоспаларының өнеркәсіп орталықтары бар қалаларда тұтылып тұруы. Фотохимиялық СМОГ өте улы болып келеді. Оның құрамында ПАН (пероксиацилнитрат), Н2О2 альдегидтер және басқа химиялық элементтер 25-40% құрайды да, О3 60-75% құрайды. Фотохимиялық СМОГ ең алғаш рет Лос-Анджелесте 1940 жылы байқалған, қазіргі таңда өнеркәсіпті қалаларда әлсін-әлсін байқалып тұрады.

Қышқылдық жауындар 100 жылдан астам бұрын белгілі болған. «Қышқылдық жауын» деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британ оқымыстысы Роберт Ангус Смидт қолданған. Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт (Н2SО4) пен азоттың (НNО3) химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды. Яғни атмосферадағы бұл заттардың өзгерісі, химиялық реакциялары күкірт қышқылы мен азот қышқылын береді. Бу күйіндегі бұл заттар бұлттарға сіңеді, ауа құрамында болады. Содан кейін жауынмен немесе құрғақ түрінде жерге түседі. Жалпы қышқылдық жауындар табиғатта жанартауларды? атылуына байланысты өздігінен түзіле алады. Жер атмосферасына әр жыл сайын күкірттің қосындылары 92-112 млн. тн, азот қосындылары 51- 61 млн. тонна түседі. Күкірт қосындыларының 59-69 % , азот қосындыларының 37% антропогенді факторлардың нәтижесі болып табылады. Қышқылдық жауындар биосфераға тікелей немесе жанама әсер етеді. Тікелей қышқылдық жауындардың әсерінен өсімдіктер мен ағаштар құрайды. Эпицентрден 100 км радиустағы аймақтардың топырағы ластанады. Қышқылдық заттар әсіресе, тыныс алу жолдарына өте зиян келтіреді. Егер атмосфераның тыныс алу аймағында SО2 концентрациядеңгейі 1мг/м куб. жететін болса, тыныс алу жүйесінің аурулары күрт жоғарылап, тыныс алу жүйесі ауратын егде тартқан адамдардың арасында өлім көбейеді. Жанама әсері - топырақ пен судың РН көрсеткішінің өзгерісі. Қышқылдық элементтер су мен топыраққа түсіп, олардың РН көрсеткішінің төмендеуіне әкеледі. Ал бұл аллюминий және марганец, кадмий, мыс сияқты ауыр металлдардың ерігіштігін жоғарылатады. Олар өсімдік және жануарлар организмінде жинақталып, тамақ арқылы адам организміне түсіп көптеген аурулар тудырады. Тұщы сулардың қышқылдығы артқан жағдайларда ең бірінші РН өзгерісіне сезімтал тірі организмдер өле бастайды. Олар РН 6,5 болған кезде өле бастаса, РН 4,5 тең бол?ан кезде кейбір насекомдар мен өсімдіктер ғана тірі қалады.

Қышқыл жаңбырлардың зардабын тарт?ан кейбір мемлекеттер б?л м?селені? шешуін іздестіріп, белгілі бір шаралар ?олдануда. М?селен, ?ышқыл жаңбырлардың зардабын катты тартқан Швеция көміp мен мұнай жағуды шектеді. Бұл елде құрамында күкіpті жоқ жанармайлар ғана пайдаланылады. Кенді балқытқанда және отынның қазба түрлерін жандырғанда бөлінетін зиянды заттар түгелдей дерлік сүзіледі. Швеция үкіметі күкіpт шығарындыларын шектеу туралы келісімге қол қойды. Сонысымен басқа елдерге үлгі-өнеге керсетті.

Жылулық эффект. Атмосфераның құрамы мен жағдайы космос пен жер арасындағы сәулелі жылу алмасуына әсерін тигізеді. Жылу алмасуының нәтижесінде биосфераның температурасы белгілі бір деңгейде болады. Орташа шамамен +15⁰С. Биосфераның температуралық жағдайын ұстап тұруда күн радиациясының маңызы өте зор. Биосфераның температура деңгейі 99,8% күн радиациясына, 0,18% табиғи көздер жылуына, 0,02% антропогендік көздер жылуына тәуелді. Жердің жылулық тепе-те?дігіні? бұзылуы ақырғы он жылдықта антропогендік факторлардың әсері нәтижесінде туындап отыр. Көптеген газдар күн радиациясын кедергісіз өткізеді. Бірақ көмір қышқыл газы, метан, озон, су буы атмосфераның төменгі қабатында жинақталып, 0,38...0,77 мкм болатын күн сәулелерін жерге қарай кедергісіз өткізіп, ал жерден шағылысып космосқа шығатын 0,77-340 мкм ?зынды?та?ы инфрақызыл сәулелерді өткізбейді. Соған байланысты бұл газдардың концентрациясы және қоспалары атмосферада жоғары болған сайын жерден космосқа соншалықты аз жылу бөлінеді. Сәйкесінше ол жылу мөлшері биосферада қалып климаттың жылулануына әкеледі. Бұл үрдісте негізгі рольді СО2 атқарады. Яғни биосфера газдарының «жылулық эффектілігін» туындатуына қатысуының пайызды? көрсеткіші мынадай: СО2-50%, СН4-20%, фреон -15%, N2О-10%, О-5%. Атмосферадағы көмірқышқыл газы концентрациясының пайызды? көрсеткіші 1900 жылы- 0,029% , 1990 жылы- 0,036% , 2000 жылы- 0,038% болса 2030 жылы- 0,045-0,06% , 2050 жылы - 0,07-0,075% болады деп болжануда. Егер бұл болжам дұрыс болса Қазақстан мен Орта Азия елдерінде қаңтар айының орташа температурасы 6-15^оС- қа жоғарылап, қыста түсетін қар мен жауын 20-30 пайыз?а кемиді. Біздің онсыз да қуаң климатымыз күрт өзгеріп, ауа райы тіпті қолайсыз болуы мүмкін.

2005 жылға дейін жер шарының орташа температурасы 1,5-4,5 к?терілуі мүмкін. Мұндай температураның көтерілуі поляр мұздықтарының біртіндеп еруіне әкеледі. Ал бұл дүниежүзілік мұхит деңгейінің 0,5-1,5 метрге көтерілуіне себепкер болады. 2100 жылы 5 млн км² құрғақ аймақтар судың астында қалады деп болжам айтылуда. Бұл барлық құрлықтың 3%, құнарлы жердің - 30 % құрайды. 1982-1988 жылдар аралығында жер серігі арқылы ж?ргізілген зерттеулер дүниежүзілік мұхиттың әр жыл сайын 0,1^оС жылынатынын анықтаған.

Озон қабатының бұзылуы. Атмосфераның техногенді ластануы озон қабатына да кері әсерін тигізеді. Озон қабатының бұзылуы жерге 0,29 мкм болатын және одан төменгі қысқа толқынды ультракүлгін сәулелердің түсуіне әкеп соғады. Бұл қысқа толқынды ультракүлгін сәулелер биосфераға өте қауіпті: өсімдіктер өледі (ең бірінші дәнді дақылдылар), онкологиялық және көз ауруларының деңгейі жоғарылайды. Озон қабатын бұзатын негізгі заттарға хлор мен азот қосындылары жатады. Хлордың бір молекуласы 10⁵ озон молекуласын, ал азот оксидінің 1 молекуласы озонның 10 молекуласын бұзады. Бұл заттардың қосындыларының атмосфераға түсетін негізгі көздері: ?ша?тар (әскери ұшақтар). Оларды? шығару газдарының 0,1% азот оксидтері (NO, NO2) құрайды; ракеталар; жанартаулық газдар; фреон қолданатын өнеркәсіптер; атом жарылыстары. Бір «Шаттл» ракетасының космосқа ұшырылуы озоның 0,3 % (100000000т озон) бұзылуымен ұштасады. Бұл жағдайда түзілетін озон қабатындағы тесік ұзақ мерзім бітпейді. 1973 жылы озон қабатының техноген факторларының әсерінен 1% бұзылса, 2050 жылы озон қабатының 10% бұзылады деген болжам айтылуда.


Дәріс № 4. Антропология және экология.Адам биологиялық түр ретінде.

Адам ?ылыми-техникалы? прогрессті? дамуына байланысты ?зіні? к?сіптік ке?істігін ке?ейті. Жер бетінде адам аяғы баспаған жер қалған жоқ. Адамзат баласы тек тіршілікке ?олайлы, жа?сы игерілген айма?тарды ?ана емес, сонымен ?атар эктремальды айма?тарды да: ?иыр Сібір, Арктика, Антрактида т.б. жерлерде де ?мір с?руде. Адам ғарышқа да ұшты. ?азіргі адамзат панэйкуменді т?рді береді, я?ни адам Жер планетасыны? барлы? экологиялы? т?р?ыдан бару?а болатын жерлеріне орналасып, таралуда. Экологиялық тұрғыдан адамзатты биологиялық түрдің жалпы әлемдік популяциясы ретінде, жер экожүйесінің негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.

Дене құрылысы мен түрі бойынша адамдар омыртқалылар типіне, сүтқоректілер класына, маймылдар отрядына, гоминидтер тұқымдастығына жататыны белгілі. (Гоминид – қазіргі заманның және мұнан 3,5 миллион жыл бұрын болған адамдардың жалпы атауы.) Басқа тірі организмдер сияқты адамдарға да оттек, су, қоректік заттар керек, олар маусымдық және тәуліктік табиғат құбылыстарына көндігіп, үйренеді. Температура мен күн сәулесі жарығыны? өзгеруіне байланысты, қорғану әрекеттерін жасайды. Аталған нышандар мен қасиеттер адамдардың биологиялық организмдер қатарына жататынын олардың табиғатқа бағынышты екенін көрсетеді. Біра?, бұдан адамдардың жануарлар мен өсімдіктерден айырмашылығы жоқ деген қорытынды тумайды. Керісінше адамда басқа тірі организмдерде жоқ ақыл мен сана бар, олар үнемі пайдалы іс-әрекетпен айналысуға, өзара келісіп, бірлесіп өмір сүруге, ?з іс-?рекетіне жауапкер болу?а, организмдерде болмайтын ерекше әлеуметтік орта - қоғам құруға тырысады.

Олар құрған қоғамдық арақатынас басқа жануарлар арақатынасынан анағұрлым жоғары тұрады. Адамдар ?з ?ауымдасты? ?о?амында онда өмір сүрудің заңдары мен ережелерін бекітеді және қоғам мүшелерінен оның орындалуын талап етеді. Адамдардың өмір сүруі тек биологиялық факторлармен шектелмей, әлеуметтік мәселелеріне, қоғам заңдары мен ережелеріне де байланысты болады.

Адамның биологиялық табиғаты барлық жанды затқа тән тіршілікті сақтап қалудан және оны көбею арқылы уақыт пен кеңістікте жалғастырудан, қауіпсіздік пен қолайлылықты барынша қамтамасыз етуден көрінеді. Барлық адамдар қоректік тізбекте І және ІІ қатардағы консументтер бола отырып, тағам тұтынады. Олар биогенді элементтердің айналымына қатысатын басқа организмдерге (редуценттермен) қажетті физиологиялық алмасу өнімдерін бөліп шығарады.

Адам – жер бетіндегі қазір белгілі болған үш миллион биологиялық түрлердің бірі. Салыстырмалы эмбриология мен анатомияның мәліметтері адам тәнінің дамуы мен құрылысынан жануарларға ұқсас белгілерді айқын көрсетеді.

Антропология - homo sapiens түрінің биологиялық ерекшеліктері туралы ғылым. Ол адамның шығу тегін, ішкі және сыртқы құрлысын (морфологиясын), дамуын, адамзат нәсілдері мен олардың шығуын, осы нәсілдердің ішіндегі адамның органикалық құрлысының қалыпты вариацияларын, оның ішінде адамдардың мекендеу ортасының ерекшеліктерімен байланыстыра отырып зерттейді. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ортақ белгілер бар:

1. Адамда (жануардағыдай) эмбриондық дамудың ерте кезеңдерінде ішкі қаңқасы желі түрінде, жұтқыншақ қуыстарында желбезек саңылаулары бар. Жүйке түтігі арқа жағында, денесі екі жақты симметриялы болады.

2. Даму деңгейіне қарай желінің омыртқа бағанасына өзгеруі, бас сүйек пен жақ сүйек аппаратының қалыптасуы, қаңқада еркін жұп аяқ қолдың пайда болуы, ішінде жүректің дамуы адамды омыртқалыларға жатқызуға мүмкіндік береді.

3. Сүтқоректілердегі сияқты, адамның омыртқасы бес бөлікке бөлінген, терісі түкті және онда тер және май бездері бар, көк еттің, төрт камералы жүректің, қанның жылы болуы тән.

4. Жатырдың болуы және ұрықтың ұрпақ жолдас арқылы қоректенуі адамда плацентарлыларға жатқызуға мүмкіндік береді.

5. Қолдарының ұстауға икемділігі (бірінші саусақ басқаларына қарама-қарсы орналасқан), тырнақтардың болуы, бір жұп сүт бездері, көздерінің бір деңгейде орналасуы (үлкейтіп көруге мүмкіндік береді), сүт тістердің түсуі және тағы басқа адамды приматтар отрядына жатқызуға мүмкіндік береді;

6. Адамның жануарларға ұқсастығы туралы, оларда арғы тектің белгілері (атавизм) мен қалдықтардың (рудименттің) болуы, арғы тектік белгілер – берілген түрдің жекелеген ағзаларында бұрынғы тегінде болған, бірақ эволюция үрдісінде жойылып кеткен белгілердің пайда болуы, кейде адамда ұшырасатын арғы тектік белгілер (сыртқы құйрық, бетінде қалың түктің болуы, аса жетуілген ит тістер, көп емізіктік т.б.) де к?рсетеді.

Сөйте тұра, адам мен адам тәрізді маймылдардың арасында түбегейлі айырмашылықтар бар:

1. Тіп-тік жүру ж?не омырт?а жотасында?ы т?рт иілім тек адамға тән қасиет;

2. Тік күйінің арқасында адамның қаңқасы кең жамбасты, кеуде қуысы жазық, омыртқасы күрт иілімді, аяғының басы тоғыспалы келеді, аяғының үлкен бақайы басқаларына жақын орналасып, тірек қызметін атқарады;

3. ?ол білезігінің иілгіштігі – еңбек ету мүшесі – сан алуан, әрі дәлме-дәл қимылдар жасауға қабілетті;

4. Бас сүйектің ми сауыт бөлігі бет бөлігінен басым;

5. Адамның бас миының құрлысы өте күрделі; үлкен ми сыңарының көлемі орташа есеппен 1250 см² құрайды, бұл адам тәрізді маймылдардікінен едәуір артық;

6. Адамның миының психика мен сөйлеудің маңызды орталықтары орналасқан ж?не жо?ары дамы?ын;

Адам эволюциясының негізгі кезеңдері төрттік мұз басу дәуірінің кезінде қалыптасқан климаттық өзгерістер уақытына сәйкес келеді. Әдетте мардымсыз қазба мәліметтерінің негізінде адам мен адам тәрізді маймылдардың эволюциялық түр тармақтарының бөлінуі шамамен 20 млн. жыл бұрын ж?рген деп саналатын. Алайда ж?ргізілген к?птеген зерттеулер ірі адам тәрізді маймылдар мен гиббондар 10 млн. жыл бұрын тіршілік етті деген басқаша көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік берді. Адам эволюциясыны? негізгі кезе?дерін мына кесте к?рсетеді:

Кесте 1 - Адам эволюциясыны? негізгі кезе?дері

Адамны? ар?ы тегі	?айда ж?не ?ашан ?мір с?рді	Сырт?ы пішініндегі прогрессивті белгісі	Тіршілігіндегі прогрессивті белгісі	Е?бек ??ралы
Австралопи текті? бастап?ы пішіні	О?т?стік Шы?ыс Афпика, О?т?стік Азия, 5-3 млн. Жыл б?рын	Бойы 120-140 см, ми сауытыны? к?лемі 500-600 куб.см.	Екі ая?ымен ж?рген, жартас арасында т?р?ан, етпен ?оректенген	Тас, а?аш. жануарлар с?йегі
Ертедегі адам-питекантроп маймыл адам	Африка, Жерорта те?ізі жа?алауы, Ява аралы, 1 млн. жыл б?рын	Бойы 150 см, ми сауытыны? к?лемі 900-1000 куб.см., ма?дайы аласа,жа? с?йегі иексіз	Ал?аш?ы табынды ?мірс?рген, отты пайдалан?ан	?арапайым тас ??ралан жаса?ан, а?ашты пайдалан ?ан
Ертедегі адам-синантроп (?ытайлы? адам)	?ытай, 400 мы? жыл б?рын	Бойы 150-160 см, ми сауытыны? к?лемі 850-1220 куб.см., ма?дайы аласа, жа? с?йегі иексіз	Табынды ?мір с?рген, баспана жаса?ан, отты пайдалан?ан, теріден киінген	Тастан ж?не с?йектен ??рал жасады
Ертедегі адам- неандерталь	Европа, Африка, Орта Азия, 150 мы?дай жыл б?рын	Бойы 155-165 см, ми сауытыны? к?лемі 1400 куб.см., ма?дайы аласа, иек с?йегі нашар дамы?ан	??гірде топтанып 100 адамнана т?рды, теріден киінді, асты от?а даярлады, ымдасып с?йлесті, е?бек б?лінісі пайда болды	Тастан ж?не а?аштан е?бек ??ралда рын жасады

 

  Кесте 1 жалғасы

Ал?аш?ы ?азіргі адамдар - кроманьондар

Барлы? жерде 30-40 жыл б?рын

Бойы 180 см-ге дейін, ми сауытыны? к?лемі 1600 куб.см., ма?дайы биік, т?менгі жа? с?йегінде иегі аны? ажыратылады

Туысты? ?о?амда ?мір с?рген, т?р?ын жай салды, оны суретпен безендірді, теріден киім тікті, с?з с?леу ?атынасын ?олданды,жануарларды ?йретті, ?сімдіктерді ?сірді. Биологиялы? эволюциядан ?леуметікке к?шті

Тастан ж?не а?аштан   ?рт?рлі е?бек ??ралда рын жасады

 

?азіргі та?да адамны? шы?у тегі туралы м?селе ?лі де толы?ымен д?лелденбеген талас т?дырушы с?ра? болып отыр.

Көптеген зерттеушілер Европалық краманьондықтардың неандертальдықтардан шыққанына күмәнданады, себебі зерттеуге болатын табылған қазбаларға қарағанда эволюциялық секіріс тым жылдам жүрген. Қазіргі кезде біздің түршелеріміздің шамамен 100 мың жыл бұрын Африкадағы Homo sapiens-тің көне түрінен шыққандығы туралы болжам ықтимал болып табылады. Африкада пайда болған қазіргі типтік адамы Азияға таралып, 30 мың жыл бұрын Антрактидадан басқа барлық континенттерге аяқ басты деп болжанады. 1996 жылы ағылшын ғалымдары Джеймс Бинскот пен Адреан Хиал ДНҚ нуклеотидтерінің жүйелілігін зерттей отырып, дүние жүзінің барлық халықтары өзара туысқандық байланысы бар Африкандықтардың шағын бір тобынан тараған деген тұжырым жасаған.

Біздің түршеміздің бүкіл әлемге таралуына қарай адамдардың түрлі топтары түрлі климаттық аймақтарға тап болды. Табиғи сұрыптау барысында адамдар түрлі табиғи жағдайларға физикалық тұрғыдан бейімделді.