6-дәріс тақырыбы: Л.С.Выготскидің тарихи-мәдени концепциясы

Лев Семенович Выготский (1896-1934) ең көрнекті психологтарының бірі. 1917ж ол Тюменьде мұғалім болады, ол Сеченов және Павлов іліміне бейімделген жаратылыс ғылымды психологиялық жақтаушысы болады.

1924ж ол Мәскеуге көшеді. Алдына марксизм философиялық негізңіндегі мәселесі қойылған психология институтының қызметкері болады.

«Сознание как проблема поведения»- «Таным мінез құлық мәселесі ретінде» деген мақаласында ол психологиялық функцияның зерттеу жоспарын құрады. Маркстік инстинкт және таным арасындағы айырмашылыққа сүйене отырып, Выготский еңбек арқасында «Тәжірибенің екі еселенуін» және адамның бірінші ойда, содан іске құра алатын қабілетін иемденіп алатынын дәлелдеді.


Бала дамуының параметрлері және оның әртүрлі ғылыми концепциялардағы түсінігі

психологи	Даму барысы	Даму жаѓдайы	Даму көзі	Даму формасы	Даму спецификасы	Дамудыњ қозѓаушы күштері
С.Холл К.Бюлер В.Штерн З.Фрейд Э.Эриксон Ж.Пиаже	Индивидуалдыќтан әлеуметтікке дейін	Тұќым ќуалаушылыќ және орта	Индивид ішінде, оныњ табиѓатында	бейімделу	Рекапитуляция концепциясыныњ әр түрлі формалары	2 фактордыњ преформизмі концепциясы
Л.С.Выготский А.Н.Леонтьев Д.Б.Эльконин	Әлеуметтіктен индивидуалдыќќ дейін	Мидыњ ж/е ќарым-ќатынастыњ морфо-физиологиялыќ ерекшеліктері	Индивидтен тыс ортада	иемдену	Даму биологиялыќ зањдылыќтар әрекетіне баѓынбай ќоѓамдыќ тарихи зањдылыќтың әркетіне баѓынады.	Үйрету және іс-әрекет

Сөзді іс әрекет ретінде түсініп Выготскийдің индивит және әлем арасындағы ерекше мәдени әлеуметтік делдалын қарастырады. Ол оның белгілі табиғатына ерекше мән береді, өйткені оның арқасында адамның ішкі сезім көңіл өмірінің құрылымы және оның психологиялық фунциялары элементарлық жоғары болып өзгереді.

Онтогенездегі психикалық даму заңдылықтарына қатысты өзінің теориялық қортындыларының бір вариантын, Выготский өзінің 1931 жылы жазған « Жас психологиялық функциялардың дамуы» жұмысында баяндаған. Бұл жұмыста белгілерді пайдалану процесінде адам психологиясының қалыптасуы сызба нұсқасы психологияның іс әрекетінің реттелу ретінде бірінші индивидтің басқа адаммен сыртқы байланыста, содан бұл процестің сыртынан ішке қарай ауысуы нәтижесінде субъект өзінің әрекетінен билеу қабілетін кемдеп алады. Бұл процесс интериоризация деп аталады.

Келесі жұмыстарында Выготский белгінің мағынасын зерттеуіне ерекше көңіл аударады. Осының арқасында ол өзінің оқушыларымен бірге балалық ақыл ой дамуының эксперементальді теориясын өңдеп оны басты еңбегінде «Мышления и речи» - « Ойлау және сөйлеу» 1934 жазған.

Бұл зерттеулерді ол оқыту мәселесімен және оның ақыл ой дамуына әсерін тығыз байланыстырады. Ол жоспардағы алға шығарған идеялар арқасында ерекше мезгілділігін «Зона ближайшего развития» - «Таяу даму заңы» жайлы жағдай алып тұр, бұл бойынша тек «Дамудың алдына шығатын», өзінің артынан тарататын, яғни педагог көмегімен бір мәселені шешудегі баланың ерекшеліктерін көрсететін оқыту ғана эффективті болып табылады.Выготский баланың дамуындағы дағдарыстарға, баланың бір жастан келесі жасқа өткен кездегі басанан өткізетін жай күйге маңызды мән берді.

Таяудағы даму заңы – ол баланың актуальді даму деңгейімен және даму мүмкіндігінің деңгейінің арасындағы арақашық. «Актуальді даму деңгейі даму жетістігін сипаттайды, өткен күнгі арналған даму қортындылары , ал таяудағы даму, ол ертенгі күнгі дамуды сипаттайды ». Таяу даму түсінігі балалық және педагогикалық психологияда маңызды теоретикалық мағынаны білдіреді және негізгі фундаментальді мәселелермен байланысты.

Таяудағы даму аймағы – біріккен іс - әрекет құрылуындағы жоғарғы психикалық функциялардың заңдық логикалық құрылымы, басқа адамдармен қарым – қатынаста бірте – бірте субьектінің ішкі психикалық процесс болып қалыптасады. Біріккен іс - әрекетте психикалық процесс құрылғанда,ол таяудағы даму аймағында болады, құрылғаннан кейін ол субьектінің актуальді дамуы болып қалыптасады. Л. С Выготский – « Оқу даму алдында жүрген кезде ғана жақсы » және « Педагогика – ол бала дамуының бүгінгі күніне емес, ертенгі күніне бағдарлану керек » деген.

Выготский еңбектері жоғарғы педагогикалық мәдиниетпен ерекшеленеді. ХХ ғасырдың басы ойлау, сөйлеу, эмоциялар жайлы жұмыстармен айқын көрінеді. Ол дағдарыстың тарихи мәні бар деп есептеген. Бұл мән Выготскийй бойынша психологиялық әр түрлі бөлек бағыттарға бөлуін көрсетеді.

Психолог П.П Блонскийдің айтуынша психология педагогиканың негізі болу үшін өзінше дербес зерттеу жұмысын жүргізудің қажеті жоқ, бұл тек жалпы психологиялық жәйттерді мектептегі оқыту және тәрбие жұмыстарында қолдану керек делінген. Осы пікірге Выготский қарсы шығып, педогогикалық психологияны дұрыс жолға қою үшін жалпы психологияға негізделу жеткіліксіз, бұл үшін сабақ үстінде не тәрбие жұмысында балалардың ұғыну не тіл алғыш процестерін зерттеп, осы арқылы табылған мәліметтерге оны негіздеу қажет деген.

Л.С Выготский осындай дәлелді келтіргенде мынандай дерекке сүйенді: жалпы психология өзінше ғылымның бір түрі. Ал ғылым жетістіктеріне негізделе отырып, оқыту тәрбие жұмысына пайда келтіру мүмкін емес.

Ж.Пиажие француз тілінде аударылған еңбегінде баланы оқытсақ та, оқытпасақ та психикасының дамуына ықпалын тигізбейді деді. Пікір сол кездегі психологтардың көбіне жаңалық болатын. Сондықтан Ж.Пиажені сынға алушылардың саны көбее бастады, солардың бірі Выготский. Ол Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала психикасы тек оқудың негізінде қалыптасады, осыған орай ықпалын дамыту үшін алдымен оны оқыту керек деді. Выготскиидің айтуынша, оқыту баланың есейуін тездетеді. «Егер баланы ақылды етемін десеңдер, оқыту тәсілдерін оны қолайлы жолмен даму дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек. Сонда ғана оқыту баланың ой өрісін алға қарай сүйрейтін болады» деді.

Выготскийдің оқыту дегеніміз бала психологиясының дамуынан аздап озып отыру керек деген қағидасына сүйенеді. Пихологиялық даму мен оқытудың өзаракөлемін түсінуде келтірілген осы жөніндегі әр түрлі пікірлердің бар екенін білу өте қажет. Себебі олардың ішінен қажет екенін басшылыққа алу мүмкіндігі туады.

Егер бала дамудың ең алғашқы сатысында эгоцентрикалық сөйлеу бір мәселе шешудегі әдіс тәсілдерден тұрмаса, онда бала үлкен кісіге сөйлеммен көмек сұрайды. Бала шарасыздан мақсатқа жету үшін үлкендерге өзі іске асыра алмайтын, қандай әдіс керек екенін сөзбен жеткіздіреді. Балалар дамуындағы үлкен өзгерістер мына кезде басталады, егер сөйлеу жерментерілсе, егер мәселе шешу үшін экспериментарлы емес өз бетінше әдістер тануында. Осы кезде сөйлеу интер психикалық категориядан функцияға айналады. Бала әлеуметтік тип бойынша өз мінез құлқын ұйымдастыра отырып бұрын басқаға қолданған мінез құлық әдісін енді өз өзіне қолданады. Ерте жас кезенінде адам санасында – қабылдау , мектепке дейінгі кезенде – ес, мектептегі кезенде ойлау жақсы дамиды. Ал қалған психикалық процесстер осы кезендердің барлығында дамиды.

Бала әлеуметтік сөйлеудің интеризациясына өтуде қиын жол кешеді. Бұл процесстің тарихы балалық практикалық интелектісінің әлеметтенуінің тарихы және сол кезде оның символдық фунцияларының әлеуметтік шындығы болып табылады.

Л.С. Выготскийдің ғылыми жұмыстары психологияның «құрылыстарды таза сипаттаудан, эмпирикалық және феноменологиялық зерттеуден олардың болмысын ашуға» өтуге бағытталды. Ол психикалық құрылыстарды зерттеудің жаңа экспериментальді генетикалық әдісін енгізді, «әдістің мәселесі болып басы мен негізі табылыды, бала дамуының мәдени тарихының альфа және омегасы болып табылады.

Л. С. Выготский жас мөлшері туралы оқытуды бала дамуының бірлік анализі ретінде ойлап шығарды. Ол өту жағдайда формалар спецификалар және баланың психикалық дамуын қозғайтын күштерге өзге түсінік енгізді, бала дамуының сатылрының және фазаларының эпохасын суреттейді сонымен қатар онтогенез кезінде олар арасындағы өтулерді сипаттайды; баланың психикалық дамуының негізгі заңдарын тап және құрастырды. Выготский бала психологиясы толық және жетілген болу үшін бәрін жасады; ол оқытудың негізгі практикалық мәселелерін шеше алатын және балаға тәрбие беру психикалық дамудың жастық нормативтік диагностика мәселесіне жаңаша қарауды негіздеді.

Выготскийдің теориясының негізгі қазіргі заманғы дамудың биологизаторлық теориялардың дамуын сипаттады. Л. С Выготскийдің айтуынша, « оқытуда бір қадам, дамуда жүз қадам дегенді білдіреді».Мұнда зерттеушілер, сана құрылымында тек қана таным процесстері қарастырып, ал мотивациялы – қажеттіліктер аймағында саналы тұлға зейінінде қалдырды. Осы тұжырымдарда Л. С Выготскийдің идализм концепциясы қарастырылды. Көптеген жылдарға созылған Л. С Выготскийдің болжамы ғажайып (гениальді) интуиция болып қалды.

Л. С. Выготский өз зерттеулерін « психология шыңы» ре тінде анықтады (ес психологиясы) және ол басқа екеуіне қарсы тұратын – «беткі» (жүріс-тұрыс теориясы) және «түбкі» (психоанализ). Ол «есті жүріс- тұрыс құрылымының мәселесі» деп қарастырды. Бүгінгі таңда адам баласының үш сферасы: сезім, интеллект және жүріс – тұрыс психологиялық концепцияларды – психоанализде интеллект және бихевиоризм теориясында зерттелуде деп айта аламыз.

Терең философиялық анализ негізінде Л. С. Выготский психологияның қайта құрылуын жасады. Л. С. Выготский үшін мынадай сұрақтар маңызда болды: қалайша адам өзінің дамуында «өзінің жануарлық» табиғатының шегінен шығады? Қалайша өзінің қоғамдық процессінде ол мәдени және еңбек ететін жан ретінде дамиды? Л. С. Выготский бойынша адам өзінің тарихи даму процессінде өзінің жүріс тұрысының қозғаушы күштерінен жоғары болады; адамның қоғамдық өмірге ғана оның жаңа қажеттіліктері пайда болады, қалыптасты және жетілді, ал адамның тарихи қасиеттіліктері көптеген өзгерістерге ұшырады .

Л. С. Выготский ең алғашқы болып бала психологиясының облысына тарихи принципті енгізді. Мәдени даму, мәдени жүріс – тұрыс формаларын тарихи азаматтық тану нәтижесі деп қарастырды. Табиғи материалдың тарихи формаға айналуы әрқашанда даму типінің күрделі өзгеріс процессі деп саналады. Выготский бала дамуындағы дағдарыстарға баланың бір жастағы келесі жас кезеніне өткен кезендегі басынан өткізетін жай күйге, маңызды мән береді. « Дамудың ішкі процессі мен сыртқы жағдай үйлесімділігі » ол әр жас кезеніңе тән және сол жас кезеніне тән психикалық даму динамикасымен шарттасады. Соныңда өзіндік психологиялық жаңалықпен байланысады. Выготскийдің еңбектері педагогикалық жоғары мәдениет пен ерекшеленеді. С.Л Рубинштейн Выготскийдің позициясын нақтылай отырып даму мен оқытудың бірлігін анықтайды. Оқыту баланың нақты даму мүмкіндігіне сәйкес келуі керек. Бұл мүмкіншіліктерді оқыту барысында тарату жоғарғы деңгейдегі жаңа мүмкіндіктерге жол ашады.

Л.С Выготский сөзді іс - әрекет ретінде түсініп индивид пен әлем арасындағы ерекше мәдени әлеуметтік қарым – қатынасты қарастырды. Ол белгі табиғатына ерекше мән беріп адамның ішкі сезім өмірінің құрылымы мен оның психологиялық функциясының өзгерістеріне назар аударады. Л.С Выготский психикалық дамудағы оқытудың жетекші рөлі жағдайын жылжытты. Жоғары психологиялық функция алғашқыда өз ара іс - әрекетте ынтымақтастықта басқа адамдармен қарым – қатынаста қалыптасады және бірте – бірте ішкі жоспарға айналып баланың ішкі психикалық процесстерін құрады. Бұл Л.С Выготский бойынша әлі жетілмеген жетіліп келе жатқан психика процесстерді білдіреді. Бұл процесстер қалыптасқанда оларға тесті тапсырмалардың көмегімен диагностика жүргізуге болады. Бұл міндеттерді баланың қаншалықты жетістікпен орындағанын тіркей отырып, біз актуальді даму деңгейін анықтаймыз.

Выготский Л.С., Леонтьев А.Н., Петровский А.В., Рубинштейн С.А. психологтардың айтуы бойынша азаматтың «личность» дамуы шығармашылықтарда үлкен табыс алады, яғни шығармашылық элементтерге толы адамдардың жұмыс істеу ынтасын қалыптастырады. Барлық шығармашылықтардың, еңбектердің дамуы азаматтылықтың дамуын қалыптастырады. Адамның еңбекке деген көзқарасы үш фактордан құралады: әлеуметтік – экономикалық ; техникалық немесе функционалдық ; психо-педагогикалық. Белгілі кәсіпке сай мамандықты таңдауда бағалы ориентация көрінеді. Бағалы ориентация - әлеуметтік және индивидуалдық белсенділіктің күрделі білімі.

Л.С Выготский бұл зерттеуді оқыту мәселесімен оның ақыл ой дамуына әсерін тығыз байланыстырады. Ол жоспардағы алға шығарған идеялар арқасында ерекше дамудың аймағы, дамудың таяудағы аймағын ерекше атап өтеді.Дамудың таяудағы аймағының заңы бойынша өзінің артынан тарататын яғни педагог көмегімен бір мәселені шешудегі баланың ерекшеліктерін көрсететін оқыту тиімді болып табылады.

Л.С Выготский бала дамуындағы дағдарыстарға баланың бір жастан келесі жас кезеніңе өткен кезендегі басынан өткізетін жай күйге, маңызды мән береді.


Негізгі әдебиеттер:

1. 
   Абрамова Г.С. Возрастная психология.- М.,1997.
   
2. 
   Возрастная и педагогическая психология./ Под ред. Петровского А.В.- М.,1979.
   
3. 
   Возрастная и педагогическая психология./ Под ред. Гамезо М.В. и др.- М.,1984.
   
4. 
   Зак А.К. Развитие умственных способностей младших школьников.- М.,1994.
   
5. 
   Кле Мишель. Психология подростка: психосексуальное развитие. М.,1991.
   
6. 
   Кон И.С. Психология ранней юности.- М.,1990.
   
7. 
   Кон И.С. Психология старшекласников.- М., 1984.
   
8. 
   Крайг Г. Психология развития (перевод с английского).- СПб., 2000.
   
9. 
   Кравцова Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе. М.,-1991.
   

10. Немов Р.С. Психология: психология образования.- М.,1994.

11. 
    Немов Р.С. Психология: экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика.- М.,1995.
    
12. 
    Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы.- М.,1995.
    
13. 
    Практикум по возрастной и педагогической психологии/ Под ред. Щербакова А.И.- М.,1987.
    
14. 
    Психология современного подростка/ Под ред. Д.И.Фельдштейна.- М.,1995.
    
15. 
    Райс Филипп. Психология подросткового и юношеского возраста.- СПб.,2000.
    
16. 
    Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психология.- СПб.,2000.
    
17. 
    Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии./ Под ред. Ильясова И.И, Ляудис В.Я.-М.,1986.
    
18. 
    Хрестоматия по возрастной психологии./ Под ред. Д.И.Фельдштейна.-М.,1994.
    
19. 
    Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании.- М.,1995.
    
20. 
    Ярошевский М.И. История психологии.- М.,1976.
    

Қосымша әдебиеттер:

1. 
   Баркан А.И. Его величество ребенок какой он есть. Тайны и загадки.- М.,1996.
   
2. 
   Безруких М.М. Знаете ли вы своего ученика?- М.,1991.
   
3. 
   Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М.,1968.
   
4. 
   Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве.- М.,1990.
   
5. 
   В мире подростка/ Под ред. Бодалева А.А.- М.,1982.
   
6. 
   Возрастные особенности психического развития детей/ Под ред. Дубровиной И.В., Лисиной М.И.- М.,1992.
   
7. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте.- Алматы.1981.
   
8. 
   Курганов С.Ю. Ребенок и взрослый в учебном диалоге.- М.,1999.
   
9. 
   Лешли Д. Работать с маленькими детьми.- М.,1991.
   
10. 
    Маркова А.К. Формирование мотивации учения.- М.,1990.
    
11. 
    Миславский Ю.А. Саморегуляция и активность личности в юношеском возрасте.- М.,1991.
    
12. 
    Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога.- М.,1996.

13. 
    Орлов А.Б. Методы современной возростной и педагогической психологии.- М.,1982.