1. Тел гыйлеме

1.1. Тел гыйлеме – тел турындагы фђн, ягъни лингвисти­ка. Тел – ќђмгыятьтђ кешелђрнећ њзара аралашу, аћлашу џђм дљньяны тану, тасвирлау чара­сы. Тел гыйлеме телнећ тљрле якларын љйрђнђ торган аерым фђннђрдђн тора.

1.2. Фонетика - телдђге авазларны љйрђнњче фђн.

1.3. Лексика - телдђге сњзлђр ќыелмасын, лексикология сњзлек байлыгын љйрђнђ. Лексикологиянећ тармаклары бул­ган семасиология – сњзлђрнећ мђгънђсен, этимология –сњзлђрнећ килеп чыгышын, фразеология – телдђ бер тљшенчђ белдерњ љчен яраклашып катып калган тотрыклы тљзелмђлђрне, лексикография – телдђге сњзлђрне ќыю, сњзлеклђр тљзњ, сњзлеклђрнећ тљрлђрен љйрђнђ торган фђннђр.

1.4. Грамматика - тел гыйлеменећ сњзлђр, сњзтезмђ џђм ќљм­лђлђрнећ тљзелеше турындагы тармагы. Аныћ бњлеклђре булган морфология сњзлђрнећ тљзелешен, аларныћ тљркемнђрен, ђ синтаксис сљйлђм тљзелешен љйрђнђ.

1.5. Сњз ясалышы бњлеге сњзнећ тљзелешен џђм ясалу ысул­ларын љйрђнђ.

1.6. Пунктуация – тыныш билгелђрен кую кагыйдђлђре.

2. Фонетика

  Авазларны тљрле яклап љйрђнђ торган фђн фонетика дип атала. (Аваз - сљйлђмнећ бњлен­ми торган ић кечкенђ кисђге; хђреф - авазны язуда белдерњче билге).

Алфавит – язуда кулланыла торган хђрефлђр ќыелмасы џђм аларныћ билгеле бер тђртиптђ урнаштырылып бирелње. Хђзерге татар алфавиты рус телендђ кулланыла торган кирилл ђлифбасына нигезлђнеп тљзелгђн. Татар алфавитында 39 хђреф бар.

 2.1. Сљйлђм аппараты. Аваз артикуляциясе

Аваз сљйлђм органнарыныћ эшчђнлеге нђтиќђсендђ барлыкка килђ. Сљйлђм љчен генђ хезмђт итђ торган махсус органнар юк. Кешенећ сљйлђм барлыкка китерђ торган органнары ќыелмасын сљйлђм аппараты дилђр. Сљйлђм аппараты телнећ њсњ про­цессында формалаша. Аш эшкђртњ џђм сулыш органнары, аваз ђйтњдђ катнашып, кайбер њзгђрешлђр дђ кичергђннђр: авыз куышлы­гы кыскарган, бугаз џђм бугаз љсте аска тљшкђн, ђ бу њз чиратында, йоткылыкны џђм авыз куышлыгын берлђштереп, аваз ясауда ђџђми­ятле булган бугаздан љске љлешне (надставная труба) формалашты­ра. Сљйлђм аппаратыныћ љлешлђре:

сулыш аппараты, аћа диафрагма, њпкђлђр, бронхлар џђм сулыш юлы (трахея) керђ, тавыш ярыларыннан џђм кимерчђклђрдђн гыйбарђт булган бугаз, бугаздан љске љлеш, аћа йоткылык, авыз џђм борын куышлык­лары керђ. Џђрбер сљйлђм органыныћ биологик вазифасы беренчел.

Авазлар ясауда књп кенђ органнар катнаша. Сулыш органнары, авазлар ясалсын љчен, џава дулкыны бирђлђр, аны тљрлечђ њзгђртђлђр. Мђсђлђн, рентген, џђр авазны ђйткђндђ, диафрагманыћ тљшеп, књтђрелеп торуын књрсђтђ, бронхлар да диафрагмага ярашып эш­лилђр, ђ бу, њз чиратында, авазларныћ њзенчђлеген, иќеклђргђ бњлњне тђэмин итђ. Сулыш аппараты сулыш алу, сулыш чыгару љчен ќайланган. Ул авазларны ясауда катнаша, лђкин аларныћ ясалу урыны була алмый.

Бугаз авазлар ясалуда тљп рольне уйный. Монда музыкаль тон џђм шау (тавыш, пышылдап ђйтњ) барлыкка килђ. Бугаз 4 ки­мерчђктђн тора: балдаксыман, калкансыман џђм ике пирамидаль (чњмечсыман) кимерчђклђр, њзара ярашып, бер система барлыкка китерђлђр. Калкансыман кимерчђкнећ алдына, пирамидаль кимерчђклђргђ ике яклап эластик мускул ќепселлђре береккђн. Болар – тавыш ярылары. Алар соры тљстђге эластик, тыгыз мускул ќепселлђреннђн гыйбарђт џђм шактый хђрђкђтчђн. Њпкђдђн килгђн џава агымы тавыш ярыларын тибрђтђ, алар ачыла џђм ябыла алалар. Шул рђвешчђ, тавыш ярыгы (голосовая щель) барлыкка килђ. Тавыш ярыгы ябык булып, тавыш ярылары киеренке хђлдђ торсалар, џава агымы, тавыш ярыларын тибрђтеп, музыкаль аваз – тавыш барлыкка китерђ. Тавыш ярылары бер-берсенђ якын килеп, киеренке хђлдђ булмасалар, џава агымы аларга ышкы­лып кына њтеп китђ, тибрђтми, шунда шау џђм пышылдау барлыкка килђ.

Тавыш ярылары, саћгырау тартыклардан кала, барлык авазларны ђйтњдђ дђ катнашалар. Тавыш каналы – тавыш ярылары арасындагы ачыклык. Тавыш ярыла­ры бу очракта киеренке хђлдђ булалар, тавыш каналы кечерђя џђм џава агымы тавыш ярыларын калтыратып њтеп китђ.

Авыз куышлыгы бугаздан бугаз љсте (надгортанник) белђн аеры­лып тора: ул, сулаганда, бугазга юл ача, ђ ашаганда, бугазны яба (ялгыш кына сулыш юлына азык керсђ, кеше тончыга башлый). Бугаз љстендђ йоткылык бар. Аныћ стеналары эластик, алар тљрлечђ њзгђреп, йоткылык резонаторыныћ књлђмен њзгђртђлђр. Йоткылык­ныћ књлђме авазныћ кљчен, куђтен билгели.

Йоткылыктан џава агымы ике тљрле юл белђн тышка чыгарга мљмкин џђм бу

йомшак аћкауныћ торышына бђйле: ђгђр йомшак аћкау књтђрелеп торса, борын куышлыгына юл ябыла, џава агымы авыз куышлыгына њтеп китђ џђм авыз авазлары барлыкка килђ. Әгђр

дђ йомшак аћкау тљшеп тора икђн, авыз куышлыгына юл ябыла џђм џава агымы борын куышлыгына њтеп китђргђ мђќбњр була. Бу вакытта борын авазлары барлыкка килђ: м, н, ћ. Аерым теллђрдђге (мђсђлђн, француз, поляк, тува) њзенчђлекле борын сузыклары шулай барлыкка килђ.

Авыз куышлыгында тавыш џђм шау, теге яки бу тљсмерлђр белђн баеп, сљйлђм авазларына ђйлђнђлђр. Анда књпсанлы сљйлђм органна­ры урнашкан. Аскы џђм љске иреннђр хђрђкђтчђн, алар йомыла, тњгђрђклђнђ, алга сузылалар, алар арасында бераз ачыклык та калырга мљмкин. Бу очракта б, п, м, о, у, љ, о, у, в, ф, авазлары барлыкка килђ.

Авыз куышлыгында ић хђрђкђтчђн орган – тел. Телнећ тамырын, аркасын џђм очын аерып карарга мљмкин. Телнећ аркасы њзе алгы, урта џђм арткы љлешлђргђ бњленђ.

Телнећ очы – аныћ ић хђрђкђтчђн љлеше. Ул, алга килеп, аскы тешлђр љстендђ ятарга мљмкин џђм љске тешлђр белђн ике арада ярык калганда, башкорт, инглиз теллђрендђге теш арасы з авазы, љске тешлђргђ килеп тигђндђ, д, т, л, н, авазлары барлыкка килђ. Тел очы, љске тешлђргђ тимичђ, књтђрелеп кенђ торганда, с, з, ш, ж, ч, ќ авазлары, тел очы калтыраганда, р авазы ясала.

Тел аркасыныћ арткы љлеше йомшак аћкауныћ алдына якынаерга мљмкин. Бу очракта г, к, х авазлары барлыкка килђ.

Тел аркасыныћ торышы сузык авазларныћ характерына да тђэсир итђ, чљнки телнећ тљрле љлешен аћкауга тљрле дђрђќђдђ књтђрњ авыз куышлыгыныћ формасын њзгђртђ, ђ бу њз чиратында авазныћ темб­рын билгели.

Кече тел шулай ук телнећ арткы љлешенђ йомылып килеп, яисђ бераз ярык калдырып, авазлар ясый ала. Бу авазлар тљрки теллђрдђ, нивх, чукот теллђрендђ очрыйлар: қ., ғ, х, ћ. Аларны у в у л я р авазлар дилђр. Авазлар кече тел калтыраганда да ясала, мђсђлђн, француз телендђге р авазы.

Авыз куышлыгында тешлђр, каты аћкау, альвеолалар, тљрле органнар белђн бергђ эшлђп, авазлар тудыруда ярдђмче роль њтилђр.

Шул рђвешле, тљрле сљйлђм органнарыныћ бергђлђп эшлђве нђтиќђсендђ тљрле сыйфатлы авазлар ясала. Сљйлђм органнарыныћ авазларны ђйткђндђге эшчђнлеге артикуляция дип атала. Аваз артикуляциясендђ шартлы рђвештђ љч этапны аерып карыйлар: 1) сљйлђм органнарыныћ теге яки бу авазны ђйтњ љчен ђзерлеклђре (экскурсия), 2) сљйлђм органнарыныћ шушы авазны ђйткђндђ бер мизгелгђ тукталып калуы (экспозиция), 3) сљйлђм органнарыныћ кире њз хђллђренђ кайтулары (рекурсия). Мђсђлђн, б авазын ђйткђндђ, џава агымы иреннђрдђ киртђ очрата (экскурсия), бераз иреннђр йомылып торалар (экспозиция), соћыннан џава аг�