Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
отырысында мақұлданған
(2010 жылғы 31 тамыздағы
№ 26 хаттама)
Қазақстан Республикасының 2011 – 2015 жылдарға арналған
әлеуметтік-экономикалық даму
болжамы
Кіріспе
Қазақстан Республикасының 2011 – 2015 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму болжамы (бұдан әрі – Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 27 тамыздағы № 1251 қаулысымен бекітілген Әлеуметтік-экономикалық даму болжамын әзірлеу ережесіне сәйкес әзірленді.
Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы макроэкономикалық көрсеткіштердің болжамын, әлеуметтік параметрлердің болжамдарын, елдің әлеуметтік-экономикалық даму үрдістері мен басымдықтарын, бес жылдық кезеңге арналған экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, үш жылға арналған мемлекеттік және республикалық бюджеттердің, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының, Қазақстан Республикасының шоғырландырылған бюджетінің болжамдарын құрайды.
Әлеуметтік-экономикалық даму болжамы орталық мемлекеттік органдардың бес жылдық кезеңге арналған Стратегиялық жоспарларын және үш жылдық кезеңге арналған республикалық бюджетті әзірлеуге негіз болып табылады.
1. 2009 жылғы экономикалық даму үрдістері
Экономикалық өсу
Қазақстан экономикасының дамуы 2009 жылы дүниежүзінің барлық елдерін қамтыған терең экономикалық дағдарысқа және экспорттық тауарлардың бағасы мен сұраныстың төмендеуіне бейімделу жағдайында өтті. Отандық банктердің сыртқы нарықтардағы қарыз алу мүмкіндігінің қысқаруы салдарынан экономиканы кредиттеудің төмендеуі экономикалық белсенділіктің бәсеңдеуіне айтарлықтай әсер етті. Банктердің өздері 2009 жылы берешекті ұзартуға және қайта қаржыландыруға байланысты кейбір қиындықтарды бастан кешірді.
2009 жылы экономиканың өсуі негізінен рецессияға жол бермеуге және экономикалық дамудың бәсеңдеуінің теріс салдарын жұмсартуға бағытталған мемлекеттік ынталандыру шараларымен қамтамасыз етілді. 2009 жылдың бірінші тоқсанында ЖІӨ-нің маусымдық және күнтізбелік факторларды есепке алмағанда, алдыңғы кезеңге қарағанда 3,4%-ға азайғаны байқалды. Экономиканың жалпы құлдырауы негізгі капиталға құйылатын инвестициялардың, банктердің экономиканы кредиттеуінің және Қазақстаннан экспорталатын тауарлардың дүниежүзіндегі ғаламдық тұтынуының қысқаруы аясында өтті. Экономиканың нақты секторының салаларындағы өндіріс көлемінің ең көп қысқаруы дәл 2009 жылдың бірінші тоқсанына келеді. Өнеркәсіп өнімінің көлемдері нақты есепте өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 4,6%-ға, оның ішінде тау-кен өнеркәсібінде 0,2%-ға, өңдеуде 11,8%-ға кеміді. Өсудің оң қарқыны ауылшаруашылық саласында 3,6% мөлшерінде сақталды. Құлдырау құрылыста байқалды, онда құрылыс жұмыстарының көлемі 4,2%-ға кеміді. Қызмет көрсету саласында, экономикадағы тұтыну және инвестициялық сұраныстың қысқаруына қарамастан, өсудің аз ғана – 0,9% оң қарқыны орын алды.
Экономикадағы сұранысты қолдаудың дағдарысқа қарсы шаралары екінші тоқсаннан бастап экономиканың салаларындағы іскерлік белсенділіктің төмендеу қарқынының бәсеңдеуіне және өсудің біртіндеп қайта басталуына ықпал етті.
Статистика агенттігінің есепті деректеріне сәйкес 2009 жылдың қорытындылары бойынша ЖІӨ нақты мәнде 1,2% өсіп, 17 007,6 млрд. теңгені құрады. 2009 жылы ЖІӨ оң өсімін сақтаудың негізгі факторлары ауылшаруашылық өнімдерін жинау көлемінің артуы, дүниежүзілік нарықтарда мұнайдың баға конъюнктурасының жақсаруы және мұнай өндіру көлемінің өсуі, әлеуметтік салалардағы тұрақты өсім болып табылады.
Жыл қорытындысы бойынша ауыл шаруашылығындағы ЖҚҚ нақты көлем индексі 113,7%, өнеркәсіп 103,3%, қызмет көрсету саласында 98,5% құрады. Өнеркәсіптегі өсудің негізгі қозғалтқышы болып 7,5% өсіммен тау-кен өнеркәсібі табылып, өнеркәсіптің басқа салаларындағы іскерлік белсенділігінің құлдырауын нивелирлеуге мүмкіншілік туды.
Денсаулық сақтау және білім сияқты әлеуметтік салалардағы тұрақты өсім қызмет көрсету саласының терең құлдырауына жол бермеді.
Тұтынушылық сұраныстың және экономикадағы іскерлік белсенділіктің фискалдық ынталандыру шаралары 2009 жылы өндірістің терең құлдырауын болдырмай, әлеуметтік жағдайды тұрақты сақтап қалуға мүмкіндік берді. Үкіметтің дағдарысқа қарсы саясаты аясындағы қолға алынған шаралар, біріншіден экономикалық құлдыраудың әлеуметтік салдарын жұмыспен қамту деңгейін қолдау арқылы жұмсартты.
Инфляциялық процестер
2009 жылдың қорытындысы бойынша инфляция деңгейі жылдық мәнде (2009 жылдың желтоқсаны 2008 жылдың желтоқсанына) 6,2% құрады, яғни 2000 жылдан бері ең аз деңгейді құрады.
Бюджет
Дүниежүзілік тұтынудың жаһандық қысқаруы салдарынан Қазақстанның экономика салаларындағы іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуіне байланысты 2009 жылы бюджет жүйесі табысының күрт төмендеуі байқалды. Егер 2008 жылы ЖІӨ 25,1% мемлекеттік бюджет арқылы қайта бөлінсе, 2009 жылы айтылған көрсеткіш 20,6%-ды құрады. Мемлекеттік бюджеттің табыстары 2009 жылы өткен жылмен салыстырғанда 13,1%-ға қысқарды.
Ел Үкіметі мемлекеттік бюджеттің едәуір тапшылығына бюджет шығыстарын оңтайландыру, әлеуметтік төлемдерді арттыру және дағдарысқа қарсы шараларды іске асырумен тұтынушылық сұранысты бюджеттік ынталандыру арқылы жол бермеді. 2009 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-ге шаққанда 2,9%-ға өсті.
Жұмыспен қамту
2009 жылғы қорытындыларға сәйкес жұмыссыздық деңгейі халықтың экономикалық белсенді бөлігіне шаққанда 6,6%-ды құрады, яғни өткен жылғы деңгейде сақталды. Жол картасы жобасы бойынша инвестициялық жобаларды іске асыру, өндірістің құлдырауы салдарынан босап қалған экономика салаларындағы жұмыс орындарын толықтыруға көмегін тигізді. Жаңа жұмыс орындары экономикадағы жұмыссыздық деңгейін бақыланатын деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік берді.
Негізгі капиталға инвестициялар
Өнеркәсіп өнімінің өсу қарқынының бәсеңдеуі және осы саладағы шаруашылық субъектілері табыстарының төмендеуі 2009 жылы инвестициялар қысқаруының басты себептері болды, өйткені мұнда 60%-дан астам капитал салымдары шоғырланады. Шаруашылық субъектілерінің өз меншігіндегі қаржыдан негізгі капиталға қаржы бөлуі 2009 жылы 14,4%-ға кеміді, бұл олардың инвестициялардың жалпы көлеміндегі үлес салмағының 40,5%-дан 34%-ға дейін төмендеуіне әкеп соқтырды.
Кредиттеудің құлдырауы, кредит ресурстарының шектеулілігі мен кәсіпорындар үшін олардың жоғары бағасы қарыз қаражат инвестицияларын қаржыландыру көздеріндегі үлестің төмендеуінің басты факторлары болып табылады. Егер 2008 жылы инвестициялары қаржыландыру көздеріндегі қарыздық қаражаттың үлес салмағы 15,5%-ды құраса, 2009 жылы ол 9,8%-ға дейін төмендеді.
Төлем балансының жағдайы
Қазақстандағы төлем балансының ағымдағы шотының сальдосы 2009 жылы Ұлттық Банктің деректеріне сәйкес 3,4 млрд. АҚШ долл. көлеміндегі тапшылықпен қалыптасты. Сұраныстың жаңадан басталып көтерілуі және әлемдегі экспортталатын тауарлар бағасының өсуі 2009 жылдың екінші тоқсанынан бастап, экспорттың құн мөлшерінде артуын (2-тоқ. 9,4 млрд. АҚШ долл., 3-тоқ. 12,4 млрд. АҚШ долл., 4-тоқ. 14,0 млрд. АҚШ долл.) қамтамасыз етті. Экспорттың өсуі және оның импорттан асып түсуі сауда балансы сальдосының артуына себеп болды (2-тоқ. 2,1 млрд. АҚШ долл., 3-тоқ. 4,9 млрд. АҚШ долл., 4-тоқ. 6,2 млрд. АҚШ долл.). 2009 жылдың қорытындысы бойынша сауда балансы 15,2 млрд.АҚШ долл. құрады. Оң сауда балансына қарамастан 2009 жылы ағымдағы шоттың теріс сальдосының факторлары еңбек төлемі (1,3 млрд. АҚШ долл.), инвестициялық табыстар (10,6 млрд. АҚШ долл.) және көрсетілген қызметтер (5,8 млрд. АҚШ долл.) бойынша капиталдың таза қайтуы болды.
1.2. Әлеуметтік-экономикалық дамудың 2010 жылғы үрдістері туралы
2010 жыл, сарапшылардың пікірінше, нарық субъектілері арасындағы шаруашылық қарым қатынастарының бір қалыпты және біртіндеп қалпына келу, экономикалық өсу сатысына өту жылы болып табылады.
2010 жылдың басынан бастап ел экономикасында оң серпіннің орын алуы байқалуда. Өнеркәсіп өндірісінің көлемдері үстіміздегі жылдың қаңтар-шілдеде өткен жылғы сәйкесті кезеңмен салыстырғанда 11,0%-ға өсті, оның ішінде тау-кен өнеркәсібінде – 5,8%-ға, өңдеуде – 19,4%-ға.
Жүк тасымалдау көлемі 18,0%-ға артты.
Бөлшек тауар айналымы 2010 жылдың қаңтар-шілдеде 2009 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 13,3%-ға артты.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемін үстіміздегі жылғы қаңтар-шілдеде 2009 жылғы сәйкесті кезеңімен салыстырғанда 1,3%-ға артық болды.
Сонымен қатар инвестициялық белсенділіктің және құрылыс секторындағы белсенділіктің төмендеуі байқалады.
Бағалау бойынша, 2010 жылы экономика салаларында оң серпін сақталады.
Өнеркәсіп өнімінің көлемі 2010 жылы, болжам бойынша, 7,5%-ға, атап айтқанда тау-кен өнеркәсібінде 5,1%-ға және өңдеуде 11,9%-ға өседі.
Мұнай өндіру көлемі болжам бойынша 2009 жылы 4,7%-ға өседі.
Өнеркәсіптік өндіріс көлемдерінің артуы, бағалау бойынша, көрсетілетін көлік қызметтері көлемдерінің 5%-ға өсуіне ықпал етеді.
2010 жылы тұтынушылық сұраныстың қайта қалпына келуі сауда көлемінің өсуіне ықпал етеді, бағалау бойынша, ол 8% деңгейде анықталып отыр.
Сыртқы және ішкі факторларды ескере отырып, ЖІӨ-нің нақты өсімі 2010 жылы 5% деңгейінде болжамданады.
Әлемдік сұраныстың артуы және еліміздің экспортын құрайтын негізгі тауарлар бағасының өсуі, экономикалық өсу қарқынының артуы экспорт пен импорт көлемдерінің артуына ықпал ететін болады.
Инфляция 2010 жылдың соңына 6,0-8,0% деңгейінде бағаланады.
2010 жылы жұмыссыздық деңгейі, болжам бойынша 6,4% құрайды.
2. 2011 – 2015 жылдары даму факторлары мен жағдайлары
2.1 Дамудың сыртқы жағдайлары
2010 жылдан бастап, халықаралық ұйымдардың болжамдары бойынша әлемдік экономиканың өсуі күтілуде. 2010 жылдың шілде айындағы ХВҚ-ның нақтыланған болжамы бойынша әлемдік экономиканың өсуі 2010 жылы 4,6%-ды, 2011 жылы 4,3%-ды құрайды. Халықаралық сарапшылар 2015 жылға дейін әлемдік экономиканың орта есеппен 4%-ға өсуін болжап отыр.
Елдердегі қаржы жүйесіне сенімділікті қалпына келтірумен қоса дағдарысқа қарсы белсенді шараларды жалғастыру көтерілуді жеделдетуге ықпал ете алады.
Орта мерзімді кезеңде әлемдік экономиканың жандануы мен оның өсу қарқындарының жоғарылауы сұраныстың артуы және ресурстарға әлемдік бағаларының өсуіне ықпал ететін болады.
2010 жылдан бастап әлемде мұнайды тұтынудың 2015 жылға дейін жыл сайын 1,5-1,7 %-ға өсетіні күтілуде.
ABARE-нің (Австралия Үкіметі жанындағы ауыл шаруашылығы, жер қойнауын пайдалану және энергетика саласындағы экономикалық зерттеулер бюросы) болжамдары бойынша 2010 жылдан бастап металдарды әлемдік тұтыну көлемі орта есеппен 2015 жылға дейін жылына 5-7%-ға өсуі күтілуде, бұл металдарға бағалардың көтерілуіне мүмкіндік тудырады.
Халықаралық ұйымдардың болжамдары бойынша 2011 – 2015 жылдары мұнайдың әлемдік бағасы барреліне 75-85 доллар шегінде болады.
Сонымен қатар, ғаламдық экономиканы қалпына келтірудің белгіленген үрдісі орта мерзімді кезеңде тұрақсыз болып қалуы мүмкін. Әлемдік экономиканың болжанып отырған өсіміне қарамастан, жағдайдың нашарлап кетуіне және әлемдік экономиканы қалпына келтіру кідірісіне алып келуі ықтимал бірқатар тәуекелдер мен белгісіздіктер бар.
Қаржы және нақты секторлары өз еркімен көтерілуге және сауығуға әлі де қабілетсіз болғандықтан, экономикаға белсенділікті қолдау үшін мемлекеттік құйюларды кенеттен тоқтату кезекті құлдырауға алып келуі мүмкін.
Қаржы секторындағы реформалар жағымды жылжуларға алып келмесе, жоғары жұмыссыздық пен экономика секторларының әлсіздігі салдарынан қаржы нарығының жағдайы қайтадан нашарлап кетуі мүмкін.
Дамыған елдердегі өсіп жатқан мемлекеттік қарыз экономиканы қолдау бойынша қысқа мерзімді шаралардың нәтижесі ретінде орта мерзімді перспективада сондай-ақ тәуекел болуыда мүмкін. Егер шетелдік инвесторлар өсіп жатқан мемлекеттік қарызды тұрақсыз және негативті фактор ретінде қабылдаса, мұндай елдерге инвестициялық ағымдар едәуір қысқаруы мүмкін.
Дамушы елдердегі монетарлық саясаттың қаталдануы экономика өсуінің біртіндеп жабылатын бюджеттік құюларға тәуелділігін сақтап қалады. Осыған орай Қазақстан үшін шикізат нарықтарында сұраныс стагнациясының қосымша тәуекелі пайда болады. Дамушы нарықтардағы экономиканы ынталандыру бағдарламаларының кенет жабылуы Қазақстан тауарларының экспортына зиянды әсер етеді.
АҚШ долларымен саудаланатын ресурстардың әлемдік бағалары серпіні құбылмалы болуы мүмкін және бір жағынан АҚШ долларының айырбастау бағамының өзгеруіне байланысты болады.
Әлемдік экономиканың даму үрдістері және Қазақстан экономикасы дамуының сыртқы жағдайлары әлемдік экономиканың серпініне, мұнайдың әлемдік бағасының деңгейіне және әлемдік қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты дамудың үш ықтимал сценарийін қарастыруға мүмкіндік береді.
1-нұсқада (пессимистік сценарий) орта мерзімді перспективада әлемдік тауар және қаржы нарықтарындағы жағдайдың нашарлауына қатысты барынша пессимистік болжамдар көзделуде.
Әлемдік қаржы нарықтары сыртқы қарыз алу үшін жабық болады.
2-нұсқада (базалық) әлемдік тауар және қаржы нарықтарындағы жағдай тұрақтанады деп болжануда.
2011 – 2015 жылдары мұнайдың әлемдік бағасы бір барреліне орташа 65 АҚШ доллары деңгейінде болады.
Орта мерзімді кезеңде металдардың әлемдік бағасы 10-15 %-ға артады.
3-нұсқа бойынша (оптимистік сценарий) мұнайдың әлемдік бағасы 2011 – 2015 жылдары бір барреліне орташа 80 АҚШ доллары деңгейінде болады.
Орта мерзімді кезеңде металдарға әлемдік бағаның 20-25%-ға өсуі болжанады.
Әлемдік экономикадағы және әлемдік тауар нарықтарындағы ағымдағы жағдайды ескере отырып, барынша ықтимал 2-нұсқа болып табылады. Экзогенді параметрлердің шешуші мәндері осы нұсқа бойынша дамудың қалыптасқан үрдістеріне жақын.
2.2. Дамудың ішкі жағдайлары
Дағдарыс кезеңінен кейін Қазақстан экономикасы дағдарыстан кейінгі даму кезеңіне кіреді, ол өсуді қалпына келтіру кезеңі және экономиканың сапалы және теңгерімді өсуі кезеңінен тұратын болады.
Өсуді қалпына келтіру кезеңінде теңгерімді және сапалы өсу кезеңіне өту үшін негіз қалыптасатын болады.
Қазақстан экономикасы орта мерзімді кезеңде әлемдік экономикалық жүйедегі үрдістерге, әлемдік тауар және қаржы нарықтарындағы коньюнктураға тығыз байланыста бола отырып дамиды.
Дамудың сыртқы жағдайларын ескере отырып, 2011 – 2015 жылдары Қазақстан экономикасы келесі ішкі факторлардың әсерінен дамитын болады.
Әлемдік экономиканың жандануына және Қазақстанның экспорттық өнімдеріне сыртқы сұраныстың артуына қарай өнеркәсіп өндірісінің өсуі қалпына келеді. Осылайша, металлургия саласындағы және тау-кен өнеркәсібінің ілеспе салаларындағы белсенділік артады.
Сонымен қатар, перспективада экономикалық өсудің тұрақты және серпінді қарқындарын қолдау үшін әлемдік экономиканың даму серпініне қатты байланысынан аулақтану қажет. Сондықтан, орта мерзімді кезеңде экономикалық дамудың тұрақтылығы экономикалық өсу көздерінің сұраныс пен ұсыныстың ішкі факторларына, олардың ішкі сұранысқа бағытталған шикізаттық емес салаларды және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігі бар салалардың өсуі мен дамуын қамтамасыз етудегі рөлін жоғарылатуға қайта бағыттауда болады.
Экономиканы әртараптандыру және шикізаттық емес салалардың дамуына Ел экономикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама (бұдан әрі – ҮИИДМБ) жәрдем береді.
Экспорталатын тауаларға сұранысты қалпына келтірудің және қолайлы баға коньюнктурасының аясында Индустриаландыру картасының инвестициялық жобаларын іске асыру экономиканың өсуіне жақсы жағдай жасайды.
Ішкі өндірістің өсуі және сыртқы сауда көрсеткіштерінің ұлғаюы көрсетілетін көлік қызметтері және сауда көлемдері секторларындағы өсуді қалпына келтіруге ықпал ететін болады.
Бұдан басқа, шағын және орта бизнес саласындағы экономикалық белсенділікті арттыруға «Бизнес-2020 жол картасы» бағдарламасы шеңберінде іске асырылатын нақты сектордағы кәсіпорындарды сауықтыру және олардың қызметін ынталандыру шаралары ықпал ететін болады.
Сонымен қатар, экономикалық дамудың одан арғы үрдісі көбінесе экономика секторларын мемлекеттік дағдарысқа қарсы қолдаудың жабылуы кезінде дамудың теңдестірілуін қамтамасыз етуге байланысты мәселелерді шешу сипатымен анықталады.
Дағдарысқа қарсы шараларды (алдыңғы жылдардағы құйылымдар нәтижесіндегі инфляциялық қысым) іске асыру кезеңінде жиналып қалған ілеспе тәуекелдер және серпінді өсу кезеңіндегі (қарыз жүктемесі, экономиканың «қызып кетуі») экономикалық жүйеге тән тәуекелдер экономиканың дағдарыстан кейінгі қалпына келуі және өсуімен қоса жүретіні сөзсіз.
Ішкі әлеуетті толық іске асыру перспективада дағдарыстан кейінгі кезеңде нарықтағы бәсеке шиеленісіне дағдылану, сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективадағы сынақтарға бейімделу үшін жеткілікті экономикалық өсудің тұрақты қарқынын қамтамасыз етеді.
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының нысаналы индикаторлары
Елдің 2011 – 2015 жылдары әлеуметтік-экономикалық дамуы 2020 жылға қарай Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында айқындалған әлеуметтік-экономикалық дамудың нысаналы индикаторларына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
2020 жылға қарай 2009 жылғы деңгеймен салыстырғанда үш еседен артық экономиканың өсуінің қамтамасыз ету мақсатында 2015 жылға қарай нақты ЖІӨ-ні 20,0%-дан артық ұлғайту көзделеді.
Қазақстан азаматтарының әл-ауқаты деңгейін арттыру мақсатында жан басына шаққандағы ЖІӨ 2015 жылы 12 мың АҚШ доллары деңгейіне дейін жеткізілетін болады.
Ұзақ мерзімді кезеңдегі инфляция деңгейінің төмендеуіне оның деңгейін орта мерзімді кезеңде 6,0-8,0% дәлізінде ұстап қалу ықпал ететін болады.
Жұмыссыздық деңгейін 2020 жылға қарай 5%-дан аспайтын деңгейде қамтамасыз ету үшін 2011 – 2015 жылдары оның 5,5%-ға дейін төмендеуі жоспарланып отыр.
4. 2011 – 2015 жылдарға арналған экономикалық саясат және әлеуметтік-экономикалық даму болжамы
Экономикалық саясаттың мақсаттары мен міндеттері
Қолайлы макроэкономикалық ортада экономиканың сапалы, тұрақты және теңгерімді өсуін қолдау мүмкін. Өз кезегінде, орта мерзімді кезеңдегі экономиканың өсуінің теңгерімділігі мен тұрақтылығы шикізаттық емес секторды ішкі және де сыртқы сұраныстарға бағдарлау арқылы дамытумен қамтамасыз етілуі тиіс.
Экономикалық саясат шеңберінде қойылған мақсатқа жету үшін мынадай негізгі міндеттер шешілетін болады:
макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
экономиканы жаңғырту және әртараптандыру;
өңірлік деңгейде өндіріс факторларын тиімді пайдалануды арттыру.
Қойылған міндеттерді орындау үшін ақша-кредиттік, фискалдық және құрылымдық, инвестициялық және салалық саясаттар құралдарын теңгерімді пайдалануды қамтитын, макроэкономикалық саясатты іске асырудың біртұтас жүйесін қалыптастыру қажет.
Қазақстан экономикасын қалпына келтіру кезеңі экономиканы диверсификациялауға, қаржы секторын нығайтуға, іскерлік және инвестициялық ахуалды жақсартуға, адам ресурстарын дамыту және елдің индустриялық-инновациялық үдемелі дамуына ықпал ететін институционалдық базаны нығайтуға бағытталған теңгерімді саясат жүргізумен сипатталатын болады.
Орта мерзімді перспективадағы мемлекеттің экономикалық саясатының шешуші бағыттары дағдарыстан кейінгі дамуға дайындық, тұрақты экономикалық өсу, гүлдену және қазақстандықтардың әлеуметтік әл-ауқатты болуына қол жеткізу үшін адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және инфрақұрылымды дамыту мен индустрияландыру арқылы әртараптандыруды жеделдету болып табылады.
Әртараптандыру шеңберінде экстенсивтік, шикізат жолы арқылы дамудан индустриялық-инновациялық дамуға өту жүзеге асырылатын болады. Инфрақұрылымдық саясат шеңберінде жүргізілген энергетика, көлік және телекоммуникация салаларын жаңғырту экономиканы үдемелі әртараптандыру және шетел инвестицияларын елімізге тартуға ықпал етеді.
4.1. Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы саясат
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты - бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету. Республикасының Ұлттық банкінің осы мақсатқа қол жеткізу Қазақстан жөніндегі шаралары экономиканың өсуін қолдау, депозит нарағындағы потенциалды дамыту, сонымен бірге банк секторларының кредиттік белсенділігін қалпына келтіруге ықпал етеді.
Ақша-кредит саясатының негізгі міндеттері:
- экономиканың өсуінің тұрақты қарқынын ұстап тұратын инфляцияның төмен деңгейін қамтамасыз ету;
- экономика салаларының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін деңгейде теңгенің айырбастау бағамын қолдау.
Ақша-кредит саясатының шеңберінде қойылған міндеттерге қол жеткізу үшін отандық қаржы жүйесінің тұрақты жұмыс істеуін, сонымен қатар теңгенің айырбастау қалыпты бағамын және еліміздің төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар алдын ала қолданылады.
Үкімет инфляцияға қарсы саясаты шараларымен қоса инфляцияның төмен деңгейін қолдайтын болады.
Ұлттық Банк банктердің қысқа мерзімді өтімділігін, оны барабар деңгейде ұстап тұру мақсатында реттейтін болады.
Ұлттық Банк операциялары бойынша ставкаларды реттеу, қайта қаржыландырудың ресми ставкасын қосқанда, ақша нарығындағы жағдай мен инфляция деңгейіне байланысты жүзеге асырылатын болады.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігі тек қана бағамдық саясатпен ғана ұсталмайды. Мұнда негізгі рөлді еңбек өнімділігін арттыру, өнімдерді жоғары құн салығымен өндіруді ұлғайту бағытындағы экономиканың құрылымдық бетбұрыс, сонымен қатар экспортты диверсификациялау шаралары атқаратын болады.
Қаржы секторын нығайту
Орта мерзімді перспективада Қазақстанның қаржы жүйесін дамыту ғаламдық дағдарыстың тәжірибесін ескере отырып белгіленеді және тұрақтылықты, қаржы секторының ашықтығы мен тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталады.
Ауқымды мемлекетттік қолдаудан бас тарту бірте-бірте жеке бастамаларды жылжытумен жүзеге асырылады.
Қаржы секторы дағдарыстан кейінгі кезеңде контрциклді реттеуге акцентпен макропруденциалдық жағынан реттеу және қаржы мен нақты активтер нарығындағы теңгерімдікті сақтауға ерекше көңіл бөле отырып, күшейтіледі.
Қаржы секторына сенімділікті қалпына келтіру, қаржылық қызметтерді тұтынушылар мен инвесторлардың құқығын қорғау тетіктерін ұлғайту және заңды мүдделері, қаржы ұйымдарында тиімді ішкі бақылау жүйесін және тәуекел-менеджментті енгізу, сонымен қатар олардың қызметінің ашықтығын арттыру жұмыстары жалғастырылады.
Мемлекеттік-жеке серіктестік және исламдық қаржыландырумен күшейтілген қор нарығы одан әрі қарай дамыйтын болады. Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын дамыту және құнды қағаздар айналымының барабар көлемін қамтамасыз ететін құнды қағаздар нарығын дамыту да қор нарығының ұлғаюына септігін тигізеді.
Жалпы еліміздің қаржы секторын дамыту Қазақстан Республикасының дағдарыстан кейінгі кезеңдегі қаржы секторының даму тұжырымдамасына сәйкес жүзеге асырылады.
4.2 Фискалдық саясат
Фискалдық саясат құрылымдық және ақша-кредит саясаты шараларымен бірге экономиканы қалпына келтіруге және оның әрі қарай өсуін ынталандыруға жағдай жасауға бағытталады.
Экономиканың дамуын ынталандыру макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтірмеуді ескерумен жүзеге асырылады.
Фискалдық саясат шеңберіндегі қолдау бір жағынан жиынтық сұраныстың деңгейін, мемлекеттік инвестициялар деңгейін, басқа жағынан - экономиканың өсуін қалпына келтіру есебінен инвестициялық белсенділіктің деңгейін қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындардың деңгейін қолдау көзделіп отыр.
Мұнайдан алынған кірістерді тәртіпті және тиімді басқару жүзеге асырылатын болады.
4.3. Құрылымдық саясат
Елдің кұрылымдық саясатының өзегі үдемелі индустрияландыру жолымен экономиканы әртараптандыру болады. Индустрияландыру негізінде мемлекеттік және жеке секторлардың тиімді өзара іс-қимылы, отандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және қазақстандық қамтуды ұлғайту дәстүрлі экспортқа бағдарланған салаларды дамыту арқылы, басымды шикізаттық емес секторларды дамыту принциптері алынған. Индустрияландырудың нәтижесі барлық секторларда экономиканың өнімділігін арттыру болады.
Орта мерзімді перспективада индустриялдық-инновациялық бағдардың негізгі тетігі ірі инвестициялық жобаларды экономиканың дәстүрлі мамандандыру секторларында іске асыру үдерісі болады, бұл жобалар шикізаттық емес салаларды, шағын және орта бизнесті дамыту және озық технологияларды тарту катализаторлары болады.
Дәйекті индустрияландыру Қазақстан үшін шикізаттық сектордың дәстүрлі салаларын кейіннен мыналарды дамытуға өту үшін:
жерқойнауын пайдаланушылардың, ұлттық компаниялар мен мемлекеттің сұранысына негізделген секторлар;
экспортқа басым бағдарланған шикізаттық емес секторлар;
ақпараттық және коммуникациялық технологиялар, биотехнологиялар, баламалы энергетиканы қамтитын «болашақ экономикасының» секторларын қамтитын болады.
Қолайлы экономикалық ортаны қалыптастыруға, отандық өндірушілерге сыртқы ңарықтарға шығуға мүмкіндік беру және жосықсыз бәсекені жоюға шоғырланған тиімді сауда саясаты ықпал ететін болады. Қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру және инвестицияларды тарту мақсатындағы платформа болып Қазақстан, Ресей және Белорусь арасында құрылған Кеден одағы және Еуропалық экономикалық кеңістік қалыптастыру табылады.
Экономикалық саясаттың келесі құрамы ұлттық инновациялық жүйені құру болады, ол ҒЗТКЖ қаржыландыру саласындағы едәуір мемлекеттік қолдау, әлемдік деңгейдегі университеттер құру және қаржыландыру үдересінің транспаренттігін арттыруды қамтиды. Осылайша, экономика өнімділігін кешенді арттыру мақсатына қазақстандық экономика жағдайында тиімді жұмыс істейтін жоғары технологияларды қолдану арқылы қол жеткізіледі.
Құрылымдық саясат, бұдан басқа экономиканы әртараптандыруды өңірлік дамыту және экономикалық өсу орталықтарын қалыптастырумен біріктіретін болады.
4.3.1. Салалық саясат
Салалық саясат әртараптандыру және оның бәсекеге қабiлеттiлігiн арттыру арқылы экономиканың тұрақты және теңгерiмдi өсуiн қамтамасыз етуге бағытталады.
Орта мерзімде перспективада ҮИИДМБ шеңберінде экономиканы үдемелі әртараптандыру негізгі жеті саланы қамтиды:
агроөнеркәсiптiк кешен және ауыл шаруашылығы өнiмiн қайта өңдеу;
құрылыс индустриясы және құрылыс материалдарын өндiру;
мұнай өндеу және мұнай-газ секторының инфрақұрылымы;
металлургия және дайын металл өнімдерін өндіру;
химиялық, фармацевтикалық және қорғаныс өнеркәсібі;
энергетика;
көлік және телекоммуникациялар;
туризм индустриясы;
машина жасау.
Осы бағыттар ҮИИДМБ басымдықтары болып табылады.
Экономиканың дәстүрлі экспортқа бағдарланған салаларында (мұнай-газ секторы, тау-металлургия кешені, атом және химия өнеркәсібі) ірі инвестициялық жобаларды іске асыру шикізат өндірісінің кейіннен неғұрлым жоғары қайта бөлулерге ауысуы шағын және орта бизнеске зор мүмкіншілік береді. Келешекте дәстүрлі секторлар агроөнеркәсiптiк кешен, жеңіл өнеркәсіп, туризм сияқты шикізаттік емес өндірісті дамыту қозғауыштары болады. Түпкі нәтижесінде саясат «болашақ экономикасының» секторларын: ақпараттық және коммуникациялық технологиялар, биотехнологиялар, баламалы энергетика және ғарыш қызметін дамытуға бағытталатын болады.
Iрi жобаларды iлгерiлетуді «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры, экономиканың отын-энергетика және металлургия секторларының жүйе құраушы компаниялары, сондай-ақ стратегиялық шетелдiк инвесторлар қамтамасыз етеді.
Экономиканы табысты әртараптандыру тұрақты дамудың негізі болады және қазіргі заманғы технологияларды енгізу жаңартылатын негізіндегі ресурстар мен энергия көздері, төмен көмiрсутекті экономиканың «жасыл» саясатың жүргізу арқылы жүзеге асырады.
Сонымен қатар, iшкi, ал кейiннен өңiрлiк нарықтарғада (Кеден одағы, Орталық Азия елдерi) бағдарланған шикiзаттық емес секторларды күшейту жалғастырылатын болады.
4.3.2. Инвестициялық саясат
2010 жылы 19 наурызда Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығымен «Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» бекітілген, онда инвестициялық саясаттың негізгі бағыттары анықталған.
Мемлекет озық технологиялар трансфертiне, жаңа жоғары технологиялық өндіріс құруға, әсіресе тікелей шетелдік инвестицияларды тартуға бағытталған, қазақстандық шағын және орта бизнес бастамаларын қолдайды.
Ол үшін, тікелей инвестицияларды тарту бойынша тұтас жүйе құру көзделеді, бүл жүйе ынталандыру шаралар кешенімен бірге шетелдік инвесторлармен жұмыстың институционалдық тетігінде қамтиды.
Инвестицияларды ынталандыру бойынша мынадай шаралар қолдану қарастырылады:
1. Экономиканың басымды салаларындағы инвестициялық жобалар үшін:
«Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасы Заңында көзделген инвестициялық преференциялар;
шетелдік мамандарға жедел және өтеусіз негізде елге кіру рұқсатнамасын берудің арнайы тәртібі.
2. АЭА аумақтарында іске асырылатын инвестициялық жобалар үшін:
әлемдік таңдаулы тәжірибені есепке ала отырып, салық салудың ерекше тәртібі. Осы бағдарламамен айқындалған өлшемдер бойынша ірі