Синтаксистік тіркесімділік – сөздің тума қасиеті, атрибуты

Қорытынды

Синтаксистік тіркесімділік – сөздің тума қасиеті, атрибуты. Тілде жаңа пайда болған сөз өзінің осы қасиеті арқылы ғана белгілі грамматикалық топқа жатып, сөйлеу үдерісінде қолданыла алады. Сол себептен ол өте баяу өзгереді. Синтаксистік тіркесімділік ыңғайында тілдерде алшақтық шамалы. Сөз таптары мен сөз тіркестерін топтастыруда басты рөл синтаксистік тіркесімділікке тиеді. Лексикалық тіркесімділік сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуын қамтамасыз етуімен бірге, өзі де оған әсер етіп отырады.

Сөз тіркесімділігінің негізінде сөйлеу процесінде туатын единицалардың бірі – сөз тіркестері. Сөз тіркесі мен сөз тіркесімділігі деген ұғымдар бір емес. Сөз тіркесі – контекст, тілдік факт, конструкция, орама сөз тіркесімділігі – жалпы тіркес атаулын тудыратын фактор, себебі сөз тіркесі сөз тіркесімділігінен туады.

Ғаламның тілдік бейнесі Абай, Шәкәрім шығармаларында әртүрлі концептілер негізінде көрініс беріп, адамзаттың ақыл-ойынан, адами қасиеттерінен туындаған жетістіктерін қамтиды. Тілдің негізінде танылатын концептілер – тіл иесі халықтың дүниетанымының көрсеткіші.

Абай, Шәкәрім туындыларындағы «ақыл-ой», «имандылық», «махаббат», «дүние», т.б. концептілері қазақ халқының көзқарасын, дүниетанымын, рухани дүниесі мен материалдық мәдениетінен, тұрмыс-тіршілігенен хабар бере отырып, этностың ғалам, әлем, дүние туралы таным туралы баяғыдан келе жатқан түсініктерін жаңартуға, жаңғыртуға көмектеседі. Абай, Шәкәрім шығармаларындағы дүниенің тілдік көрінісі зерттеу жұмысында есім басыңқылы, етістік басыңқылы және ортақ басыңқылы тіркестердің өн бойынан көрінеді. Адамның және автордың қоршаған ортаға, әлемге деген танымдық көзқарасы осы басыңқы компонентті тіркестер арқылы беріледі.

Абайдың өлең-дастандары мен қарасөздерінде, Шәкәрім жырларында есім басыңқылы, етістік басыңқылы және ортақ басыңқылы тіркестердің құрамынан көрініс табатын макро және микроконцептілер арқылы ғаламды танытуға ұмтылған тілдік құралдардың бүгінгі жаһандану заманында өмір сүріп отырған адамзат баласы үшін де маңызды екендігі толықтай дәйектелді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. Алматы: Жазушы, 1989. - 317 б.

2 Исаев М.С. Қазақ тілі. – Алматы: Өнер, 2007. – 207 б.

3 Әбуханов Ғ. Қазақ тілі (педучилищеге арналған). - Алматы: Мектеп, 1967. – 288 б.

4 Ағыманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі. – Алматы: Рауан, 1991. – 237 б.

5 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. – 444 б.

6 Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 2004. – 340 б.

7 Шәукенұлы К. Синтаксис. – Алматы: Мектеп, 1986. - 123 б.

8 Ларин Б.А. Эстетика и слова и язык писателя. – Л., 1974. - С. 47.

9 Маслова В.А. Лингвокультурология /Учебное пособие для студентов высш. учебн. зав. – М.: Академия, 2001. - 208 с.

10 Исаева Ж. Дүниенің паремиологиялық бейнесі: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2007. - 127 б.

11 Жиренов С. ХҮ-ХІХ ғ.ғ. ақын-жырау поэзиясындағы «Өмір-Өлім» концептісінің танымдық табиғаты: филол. ғыл. канд. ... дисс. - Алматы, 2007. - 171 б.

12 Балақаев М.,Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы. – Алматы, 1971. – 340 б.

13 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. -304 б.

14 Жаманбаева К. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері. – Алматы: Ғылым, 1998. - 140 б.

15 Будагова З.И. О структуре сказуемого в тюрских языках // Советская тюркология и развитие тюрских языков СССР: тезисы докладов и сообщений. - Алма-Ата, 1976. – С. 83.

Диссертацияның мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды

1 Сөз тіркестерін байланыстырудағы /жалғаулардың/ ролі // Профессор Қ.Құдайбергеновтың 60 жылдық құрметіне арналған ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 1998. – 157-165 бб.

2 Көмекші сөзді сөз тіркестері // Ғалым ғибраты: ғалым Қ.Құттыбаевтың құрметіне арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2001. – 64-66 бб.

3 Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің байланысу типтері (формалары) // Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы: Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл толуына орай халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2001. – 562-566 бб.

4 Қабыса байланысқан сөз тіркестері және оның дамуы // Көркем әдебиет тілінің өзекті мәселелері С.М. Исаев оқулары халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2003. – 133-137 бб.

5 Көмектес септікті сөз тіркесі // М.О.Әуезовтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. – 231-235 бб.

6 Табыс жалғаулы сөз тіркесі // Ұлт тағылымы. – Алматы, 2006. – № 4. – 252-256 бб.

7 Сөз тіркестерінің ортақ басыңқы сыңары және оның зерттелуі // Тіл таным. – Алматы, 2007. – № 3. – 184-188 бб.

8 Педагогтің дидактикалық қабілетінен студенттің дидактикалық білімінің дамуы. (Қазіргі қазақ тіліндегі заттанған сөз тіркестерін оқыту) // Халықаралық конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 1034-1042 бб.

9 Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары туралы // Профессор С.М.Исаев Қазақ тілі мен әдебиеттанудың теориялық және әдістемелік мәселелері: халықаралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2008. – 235-242 бб.

10 Ғаламның тілдік бейнесінің ортақ басыңқылы сөз тіркестеріндегі көрінісі // Құдайберген Жұбанов тағылымы: ғылыми сабақтастық және жаңа бағыттар: республикалық ғылыми-практикалық конференция. – Алматы, 2009. – 187-194 бб.

11 Ғаламның тілдік бейнесінің есім басыңқы сыңарлы сөз тіркестеріндегі көрінісі // Қаз ҰУ Хабаршысы, филология сериясы. – 2010. – № 1.

12 Ғаламның тілдік бейнесінің етістік басыңқы сыңарлы сөз тіркестеріндегі көрінісі // Қазақ тілін коммуникативтік, функционалдық бағытта зерттеу және оқытудың инновациялық технологиялары: профессор Р.Әмірдің 80 жасқа толуына орай халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2010. - 262-270 бб.

РЕЗЮМЕ

Тулекова Гулжан Хажмуратовна

Главное слово словосочетаний в казахском языке: грамматическая структура и познавательное значение (на материале произведений Абая, Шакарима)

10.02.02 – казахский язык

Актуальность темы. Изучение национального языка в единстве с мировоззрением, культурой, историей, философией этноса способствовало возникновению новых направлений в языкознании – этнолингвистики, когнитивной лингвистики, лингвокультурологии.

В современном языкознании особое внимание уделяется исследованию языка не только как важнейшего средства общения, но и как средства познания мира, содержащего бесценную информацию о национальном менталитете и культуре. Обращение к произведениям Абая и Шакарима обусловлено наличием в них богатого набора языковых средств, способствующих познанию народного духа. Языковой материал их произведений выражает не только сугубо специфически национальное, но и универсальное, общечеловеческое понимание и видение мира.

Одним из языковых средств вербализации концепта является словосочетание, в котором особую роль играет главное слово, заключающее в себе познавательную информацию. Выявление национальной специфики мировидения и этнокультурных особенностей вербализации концептов синтаксическими средствами путем сравнительного анализа словосочетаний в произведениях Абая и Шакарима, их эстетической ценности, лингвистической природы определяет актуальность данной работы.

Объект исследования - главное слово словосочетания в казахском языке.

Предмет исследования – особенности грамматической структуры и познавательное значение главного слова словосочетания в произведениях Абая и Шакарима.

Цель исследования – анализ грамматической структуры и выявление познавательного значения словосочетаний в произведениях Абая и Шакарима. В соответствии с целью в работе решаются следующие задачи:

рассмотрение теоретических положений о природе, способах связи, типах словосочетаний в казахском языке;

определение грамматической структуры словосочетаний в произведениях Абая и Шакарима, содержащих информацию о национальном мировидении, менталитете и особенностях этнокультуры;
анализ концептов любовь, знание-наука, сердце и др. концептов в произведениях Абая и Шакарима, вербализованных именными словосочетаниями;
выявление познавательной функции концептов любовь, честь, благотворительность и др. концептов в произведениях Абая и Шакарима, вербализованных глагольными словосочетаниями с общим главным словом.

Методологической основой исследования являются работы ведущих отечественных и зарубежных исследователей по проблемам: синтаксиса словосочетания казахского языка - А.Байтурсынов, К.Жубанов, Н.Сауранбаев, М.Балакаев, А.Ыскаков, Т.Кордабаев, С.Кенесбаев, Т.Сайрамбаев, А.Аблаков, С.Жиенбаев, Е.Агманов; когнитивной лингвистики – А.Вежбицкая, Е.С.Кубрякова, З.Д.Попова, И.А.Стернин, В.Н.Телия, Н.Д.Арутюнова и др.; лингвистической семантики и языка художественных произведений – Э.Сулейменова, Г.Смагулова, Ж.Манкеева и др.

Методы исследования – описательный, лингвокогнитивный, лингвокультурологический, структурно-семантический анализ.

Источники исследования – полное собрание сочинений Абая в 2-х томах (1954, 1986, 1987), Шакарима (1988, 1989), толковые словари казахского языка (в 10-ти томах, 1994-1986; 1999).

Научная новизна исследования заключается в следующем:

познавательное значение как составная часть сложной семантики словосочетания, представляющее собой результат согласованности главного и зависимого слова в составе словосочетания, рассмотрено на материале произведений Абая и Шакарима;
определена грамматическая структура словосочетаний в произведениях Абая и Шакарима, содержащих информацию о национальном мировидении, менталитете и особенностях этнокультуры;
в именные и глагольные словосочетания с общим главным словом (М.Балакаев) рассматриваются как средства вербализации концептов любовь, знание-наука, сердце честь, благотворительность и др. в произведениях Абая и Шакарима и выявляется их познавательное значение;
впервые подвергнуты анализу концепты, имеющие место в художественном тексте (поэзии и прозе Абая и Шакарима), отражающие картину мира;

Теоретическая и практическая значимость. Данная работа значительно расширяет наше представление о синтаксисе словосочетания и вносит определенный вклад в разработку проблем теории синтаксиса казахского языка и когнитивной лингвистики. Материалы диссертации могут быть использованы в процессе преподавания курсов «Синтаксис словосочетания казахского языка» и «Когнитивная лингвистика», а также при составлении учебных пособий по данным дисциплинам.

Положения, выносимые на защиту:

одним из первостепенных условий выявления динамики в семантической структуре словосочетаний – коммуникативный процесс;
исследование семантических и структурных изменений в словосочетаниях казахского языка на материале произведений Абая и Шакарима способствует решению проблем не только синтаксиса словосочетания, но и лингвистической семантики;
коммуникативное значение словосочетания образует комплекс языковой и внеязыковой информации и служит основанием для изучения функциональной семантики словосочетания;
коммуникативная семантика словосочетаний в произведениях Абая и Шакарима является отражением национальной языковой картины мира.

Обоснованность и достоверность результатов исследования обеспечиваются комплексным подходом к изучаемой проблеме, опорой на современные методы изучения произведений Абая и Шакарима, солидной теоретической базой и богатым фактическим материалом, широкой апробацией полученных результатов и их внедрением в учебный процесс.

Апробация работы. Основные положения и результаты исследования отражены в 12 публикациях, в том числе: в 3 рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОиНРК, а также в Материалах международных конференций.

Структура исследования. Диссертация состоит из введения, двух разделов, заключения, списка использованных источников и приложения.

Resume

Tulekova Gulzhan Kazhmuratovna

The main word of word combinations in Kazah language: the grammar structure and cognitive meaning (on the material of writings of Abai, Shakarim)

10.02.02 – Kazakh language

The actuality of the theme. The research of the national language in unity with the worldview, culture, history, philosophy of the ethnos promoted to the origin of the new tendency in linguistics - ethno linguistics, cognitive linguistics, linguoculture.

In modern linguistics the special attention is paid to the research of the language not as the important means of communication, also as the means of cognition of the world including the invaluable information about national mentality and culture. The appeal to the writings of Abai and Shakarim is conditioned by the existence of wealthy collections of linguistic means promoting to the cognition of national spirit. The linguistic material of their writings expresses not only the particularly specific national, also the universal, common to mankind comprehension and vision of the world.

The one of the linguistic means of verbalization of the concept is word combinations in which the main word takes the special role containing the cognitive information. The revealing of national specific features of vision of t

he world and ethnocultural peculiarities of the verbalization of the concept of syntactic means with the way of comparative analysis of word combinations in writings of Abai and Shakarim, their aesthetic values, linguistic nature defines the actuality of given work.

The objectives of the research - the main word of word combinations in Kazakh language.

The subject of the research – the peculiarities of grammatical structure and cognitive meaning of the main word of word combinations in writings of Abai and Shakarim.

The aim of the research – the analysis of grammatical structure and revealing the cognitive meaning of word combinations in writings of Abai and Shakarim. The following tasks are decided in accordance with the aim in the work:

consideration of theoretical situation about nature, methods of connections, types of word combinations in Kazakh language;
defining the grammatical structure of word combinations in writings of Abai and Shakarim including the information about national vision of the world, mentality and peculiarities of ethnoculture;
the analysis of the concepts love, knowledge – science, heart and other concepts in writings of Abai and Shakarim verbalized nominal words combination;
revealing the cognitive functions of concepts love, honour, charity and other concepts in writings of Abai and Shakarim verbalized by the verbal word combinations with the general main word.

The methodological basis of the research are the works of chief native and foreign researchers on the problems: the syntax of word combinations of Kazakh language – A.Baitursunov, K.Zhubanov, N.Sauranbaev, M.Balakaev, A.Iskakov, T.Kordabaev, S.Kenesbaev, T.Sairambaev, A.Ablakov, S.Zhienbaev, E.Agmanov; cognitive linguistics –A.Vezhbizkaya, E.S.Kubryakova, Z.D.Popova, I.A.Sternin, V.N.Teliya, N.D.Aryutunova and others; linguistic semantic and language of work of art - E.Suleimenova, G.Smagulova, Zh.Mankeeva and others.

The methods of the research - descriptive, linguocognitive, linguocultural, structural – semantic analysis.

The sources of the research –the complete works of Abai in 2 volumes (1954, 1986, 1987), Shakarim (1988, 1989), the explanatory dictionaries of Kazakh language ( in 10 volumes, 1994 -1986; 1996).

The scientific novelty of the research consists in following:

the cognitive meaning as the component of compound semantics of word combinations representing the result of the coordination of the main and subordinate word in the structure of word combinations is considered on the material of writings of Abai and Shakarim for the first time;
the grammatical structure of word combinations in writings of Abai and Shakarim including the information about national vision of the world, mentality and peculiarities of ethnoculture is defined for the first time;
the nominal and verbal word combinations with general main word (M.Balakaev) are considered for the first time as the means of verbalisation concepts love, knowledge –science, heart, honour, charity and other concepts in writings of Abai and Shakarim and their cognitive meaning is revealed;
the concepts taking place in artistic texts ( poetry and prose of Abai and Shakarim) and reflecting the scene of the world are subjected to the analysis for the first time.

The theoretical and practical significance. The given work widens our notion considerably about the syntax of the word combinations and enters the definite contribution to the treatment of the problem of the theory of syntax of Kazakh language and cognitive linguistics. The materials of the dissertation can be used in the process of teaching the course «The syntax of word combinations of Kazakh language» and «Cognitive linguistics» and also in formation educational books by given discipline.

The following statements are carried out for defense:

the one of the paramount terms of revealing the dynamics in semantic structure of word combinations is communicative process;
the research of the semantic and structural alterations in word combinations of Kazakh language on the material of writings of Abai and Shakarim promotes to the decision of the problem not only the syntax of the word combinations, also linguistic semantics;
the communicative meaning of word combinations forms the complex of linguistic and non-linguistic informations and serves as the foundation for studying functional semantics of word combinations;
the communicative semantics of word combinations in writings of Abai and Shakarim is the reflection of national linguistic scene of the world.

The validity and truth of the results of the research are provided with the complex approach to the investigated problem, support to the modern methods of studying the writings Abai and Shakarim, important theoretical basis and wealthy factual material, broad approbation of taken results and their introduction to the educational process.

The approbation of the work. The main statements and results of the research are reflected in 12 publications, including: in 3 recommended by the Expert Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, also in the Materials of international conferences.

The structure of the research. The dissertation consists of an introduction, two parts, conclusion, the list of the references and supplement.

ТУЛЕКОВА ГУЛЖАН ХАЖМУРАТОВНА

Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің басыңқы сыңары:

грамматикалық құрылымы және танымдық мәні

(Абай, Шәкәрім шығармалары бойынша)

10.02.02 – Қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Басуға 23.07.2010 жылы қол қойылды. Пiшiмi 60х84 1/16. Офсеттік қағаз.
Әріп түрі «Таймс».
Офсеттік басылыс. Шартты баспа табағы 1,5. Таралымы 150 дана.

Тапсырыс № 287.

«Әрекет-Принт» баспаханасында басылды.

050036, Алматы қаласы, 12-ықшамаудан,
16-үй, 69-пәтер.

Тел. 221-84-55.