ӘОЖ 37.026.9:347.785:615.851.82 Қолжазба құқығында

МИРМАНОВ НАКУ БАХАУТДИНОВИЧ


Музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту


6М010300 – "Педагогика және психология" мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация жұмысының

РЕФЕРАТЫ

Ғылыми жетекшісі: психология ғылымдарының кандидаты А.Ж.Аяғанова

Қ


ызылорда, 2013ж.

Диссертациялық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті Гуманитарлық-педагогикалық институты "Педагогика және психология" кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекшісі:	психология ғылымдарының кандидаты А.Ж.Аяғанова
Ресми оппонент:	Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының «Әлеуметтік және арнайы педагогика» кафедрасының доценті, педагогика ғылымдарының кандидаты А.М.Қалматаева

Магистрлік диссертация 2013 жылдың "___" маусымында сағат ____ Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемелекеттік университетінің (мекен-жайы: 120014, Қызылорда қаласы, Төле би, 36 а, №7 оқу ғимараты, Гуманитарлық-педагогикалық институты, №____ дәрісхана) диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.

Д


иссертациямен Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.

КІРІСПЕ


Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында психотерапияның салаларының бірі музыкалық терапияны студенттердің шығармашылық ойлауын қалыптастыруда қолдану жолдары сипатталған. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-көпшіліктік әдебиеттерге талдау жасалынған. Эксперименттік зерттеулер негізінде зерттеу болжамы дәлелденіп, тұжырымдар берілген.

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанның қоғамдық-экономикасында болып жатқан өзгерістер білім беру жүйесінің дамып, жетілуіне маңызды ықпал етуде. Қоғамның жаңа әлеуметтік мәдени жағдайында өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие беруде өздігімен дербес тиімді педагогикалық жолдарды таба білетін, алғыр да қабілетті педагогқа деген сұраныс жылдан-жылға өсуде. Тұлғаның ерікті түрде, шығармашылықпен дамуына, өзін-өзі көрсете білуіне, өз өмірін дұрыс бағдарлауына осы қасиеттерді жетік меңгерген мұғалім ғана жәрдемдесе алады. Осыған орай музыка болашақ маман-бүгінгі студентті шығармашыл тұлға ретінде қалыптастыру мен дамыту мәселесінің көкейкестілігі күннен-күнге арта түсуде.

Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай қазіргі кезде жасалып жатқан реформалар даму институттарының қалыптасуына немесе өсуден тұрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі осындай өзгерістер өмірдің барлық саласындағы шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде.

Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы мұғалімдерсіз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаев жыл сайынғы Қазақстан халқына арнаған Жолдауларында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай білім керектігін басты назарда ұстап келеді.

Білім адамзаттың терең және үйлесімді дамуын бекітетін құралдардың бірі, прогрестің, әлеуметтік тұрақтылық пен ұлттық қауіпсіздіктің маңызды факторы. Осыған орай бұрынғы мәдени тәжірибені жеткізуге бағытталған, үлгі бойынша оқытатын репродуктивті, жеке адамның қызығушылықтарынан мемлекеттік мүддені жоғары қоятын білімнен адамның өзін танымның биік баспалдақтарына қарай жетектеп отыратын өмір бойы алатын білімге бағыттау жүзеге асырылуда. Білім беру үрдісі адамның ішкі табиғи мүмкіндіктерін ашып, сыртқы әлеммен әлеуметтік қарым-қатынастарда өз орынын табуға, өзін шығармашылықпен өзгертуде белсенділік танытуға ықпал етуі тиіс деп есептелінеді.

Қазіргі таңда жүріп жатқан модернизациялау үдерісі еліміздегі білімнің сапасын арттырып, оның халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің қатарынан көрінеміз деген талабына тұғыр болады деп күтілуде. Модернизациялаудың құқықтық негіздерін ҚР Білім берудің 2011-2020 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы білім беру жүйесін дамытудың 2015-жылға дейінгі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білім тұжырымдамасы және де басқа мемлекеттік нормативті құжаттар құрайды. Білім саласына жүктеліп отырған осындай міндеттерді жүзеге асыратын, барлық реформалардың басты кейіпкерлері мұғалімдер жаңа формация мұғалімі деп қабылданып, олар: рухани-адамгершілікті, азаматтық белсенді, рефлексияға қабілетті, құзырлылықтары қалыптасқан, әдіснамалық, зерттеушілік, әдістемелік деңгейі жоғары тұлға ретінде сипатталады.

Адам бойындағы ашылмаған мүмкіндіктерін жетілдірудің мәні мен маңызы, шығармашылық бастаулардың көзін ашу сияқты көпқырлы, күрделі мәселе өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. Бұл мәселе антикалық дәуір философтары (Гераклит, Сократ), жаңару субъективті идеализм теориясы өкілдері (И.Кант, Л.Фейербах, И.Фихте, т.б.), шығыстың көрнекті ойшылдары (Ж. Баласағұн, Ә.Н. әль-Фараби, Ш.Уәлиханов), ақындар (А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, С. Торайғыров), ағартушылар (Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, т.б.) еңбектерінде сипатталған.

Оқу үдерісінде студенттердің шығармашылық ойлауын арттырудың жолдары мен тәсілдерін, танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы зерттеу жүргізгендерді атап өтсек: Я.А.Коменский, Ы.Алтынсарин, П.И.Пидкасистый, Н.А. Половникова, Т.И.Шамова, А.Е.Әбілқасымова, Т.С.Сабыров, Р.С.Омарова т.б. еңбектері.

Сонымен бірге танымдық іс-әрекет ұғымы мен танымдық белсенділікті қалыптастыру проблемасына педагогтар, психологтар, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Студенттердің танымдық әрекеті мен белсенділігін жетілдіру құралы ретінде қарастырып, құнды пікірлер Ф.Бэкон, М.Мантель, Д.Локк, Я.Коменский, И.Кант еңбектерінде айтылған.

Жоғары мектептің оқу үдерісінде студенттердің шығармашылық белсенділігін арттырудың көп зерттелмеген саласы - музыкалық терапияны қолдану мәселесі. Музыкалық терапия - қазіргі кезде музыкалық психологияда және психотерапияда адам ағзасына оң әсер тудыратын ең тиімді әдістердің бірі болып табылады. Музыкалық терапияның адам психикасына әсері жайлы айтылып жүрген көптеген көңіл аударарлық пікірлер бар. Әлеуметтік сала мамандары үшін музыканы қабылдау олардың өздерін тәрбиелеу және түрлі қажетті нәрселерді орындауға ықпалын тигізеді. Жалпы музыкалық терапияның негізгі мақсаты - уайым, қобалжу, түңілу сынды теріс сезімдерді санадан шығарып жіберіп, оның орнын жағымды эмоцияларды ендіру. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін көркем музыкалық шығармалар қолдану тиімді болып табылады.

Мысалы, музыкалық терапияның танымал әдіскері Нордофофа- Роббинстің кең көлемде қолданған әдісі- "вербалды емес коммуникация". Ол паталогиялық бұзылудан психоэмоционалдық мінездің агрессивті болуы бірден және оңай түрде музыкада білінетіндігін көрсеткен. Мұнда музыкалық қадам болып «тірі музыканы» коммуникация құралы ретінде пайдалану. Бұл әдіс кезінде ойынға қатты ерекшеленген аспаптар қолданылады. Ол аспаптарда ойнау үшін арнайы дайындықтың керегі жоқ. Музыкалық аспап арнайы ойластырылған ойға байланысты таңдалады, көбінесе барабан (ұрмалы аспаптар) алынады. Ол қол жетерлік аспап арнайы дағдылықты қажет етпейтін, сондай-ақ үлкен ырғақтық (ритмикалық) күші бар және түрлі эмоционалдық жағдайларды тартады. Бүгінгі музыкалық-педагогикалық, психологиялық ғылым салаларында музыкалық терапияны оқу үдерісінде қолдану, сол арқылы білім алушылардың шығармашылық ойлау әрекетін белсендіру мәселесі терең зерттеуді қажет етеді.

Сонымен, бүгінгі жоғары педагогикалық оқу орындарында музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын қалыптастыру қажеттігі мен аталған қасиеттердің мақсатты бағыттылықта зерттелмеуі арасында қарама – қайшылық біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және зерттеу тақырыбын "Музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту" - деп таңдауымызға негіз болды.

Зерттеу мақсаты: студенттердің шығармашылық ойлауын музыкалық терапия арқылы дамытуды теориялық тұрғыда негіздеу және мазмұны мен әдістемесін жасау.

Зерттеу нысаны – студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту үдерісі.

Зерттеу пәні – музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту.

Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту білім беру үдерісінің маңызды бағыттарының бірі бола отырып, оны қолдану әдістемесі практикалық негізделсе, онда шығармашыл тұлға қалыптасуды қамтамасыз етеді.

Зерттеу міндеттері:

1. Музыкалық терапияны теориялық негіздеу;

2. Шығармашылық ойлауды дамыту мәселелерін жүйелеу;

3. Шығармашылық ойлауын музыкалық терапия арқылы дамытуды эксперименттік зерттеу;

Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – таным теориясы, студенттің және оның ақыл-ой, іс-әрекеті, ойлау, арт-терапия, музыкалық терапия туралы философиялық, психологиялық, музыкалық – педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, білім сапасын арттыру теориялары құрайды.

Зерттеудің көздері. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы, зерттеліп отырған мәселеге байланысты отандық, шетелдік ғалымдардың еңбектері.

Зерттеу әдістері: теориялық (философиялық, психологиялық, педагогикалық, мәдениеттану, музыкатану әдебиеттерге талдау), эмпирикалық (сауалнамалар, педагогикалық бақылаулар, тестілеу, әңгімелесулер, өзінің тәжірибесіне эксперттік баға беру, талдау), праксиметриялық (шығармашылық әрекеттің нәтижесін, құжаттарды талдау), эксперименталдық (анықтау, қалыптастыру, бақылау), алынған ақпаратты статистикалық өңдеуден өткізу әдістері (салыстыру, қорытындылау, талдау, өңдеу).

Зерттеу базасы. Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті "Педагогика және психология" мамандығының студенттері.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

1. Музыкалық терапияға теориялық талдау жасау.

2. Студенттердің музыкалық терапия арқылы шығармашылық ойлауының даму көрсеткіштері және деңгейлері анықталды;

3. 
   Музыканың шығармашылық ойлауға әсері эксперименттік тұрғыда анықталды.
   

Зерттеудің теориялық мәнділігі: музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын қалыптастыру проблемасының педагогика, психология, музыкатану ғылымдары саласында зерттелу деңгейлері қарастырылады, "музыкалық терапия", "шығармашылық ойлау" ұғымына берілген анықтамалар жүйеге келтіріледі, музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын оқу-танымдық әрекеттерде қалыптастыру ерекшеліктері қарастырылады.

Зерттеудің практикалық мәнділігі: Зерттеуге алынған нәтижелер мен қорытындылар педагогикалық, психологиялық ғылым саласында шығармашылық ойлауды дамыту.

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:

• 
  "шығармашылық ойлау", "музыкалық терапия" ұғымдарының сипаттамасы, музыкалық терапия арқылы студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту ерекшелігінің педагогикалық негіздері;
  
• 
  студенттердің шығармашылық ойлауын музыкалық терапия арқылы дамыту көрсеткіштерінің және деңгейлерінің негізгі сипаттамасы;
  
• 
  студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту жолдарын жетілдірудің әдістемелік нұсқаулары.
  

Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық, музыкалық-педагогикалық оқу-әдістемелік әдебиеттер мен оқу құралында жан-жақты талдау және оларды зерттеу барысында негізге алу, тәжірибе-сынақ бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігі; педагогикалық іс-тәжірибеге қатыстырылған сыныптар мен оқушылар санының жеткіліктілігі; бақылау жұмыстарының бірнеше рет қайталануы арқылы қамтамасыз етілді.

Диссертация құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ


Бүгінгі таңда психология ғылымының практикалық мәнділігіне ерекше назар аударылуда. Осы орайда психология ғылымының терапиялық бағыты қарқынды түрде даму үстінде. Солардың бірі музыканың терапиялық мәні болып табылады. Көптеген әдебиеттерге сүйенсек, музыка жермен бірге жаралған іспеттес. Табиғаттағы табиғи дыбыстардың барлығы осы ұлы музыканы құрайды. Судың, шөптің, тау-тастың сыбдыры, желдің гуілі, күннің күркіреуі, жаңбырдың тарсылы әуезді іспеттелген.

Әлемде музыкасыз ұлт жоқ. Музыка адамзатқа ортақ. Ең әсерлі, сиқырлы сұлу сөз де адам сезіміне музыкадай әсер ете алмайды. Д.Шостакович: "...если бы музыка могла выражать только то, что выражает человеческая речь, музыка была бы не нужна" деп тұжырымдайды. Шынында музыканың берер әсерін тілмен, сөзбен айтып жеткізуге болатын болса онда музыканың қажеті болмас еді. Музыканың құдіретін ұлы Абай Құнанбаев "Құлақтан кіріп бойды алар, әнді сүйсең менше сүй"- дегендей, музыканың сезім мүшелерімізге әсер етіп, бүкіл ағзамызға жағымды әсерін әсем ән мен тәтті күй арқылы әдемі суреттеп берген. Ұлы Абай музыканың құдіретін, оның емдік қасиетін сол кезде-ақ көрсете білген.

Қазіргі таңда сонау сан ғасырлар бұрын айтылған ғұламалардың музыка туралы ой-пікірлері бүгінгі таңдағы ғылымда терапия ұғымымен тұжырымдалып жүр. Музыканың терапиялық мәні ерекше.

"Терапия" – латын тілінен аударғанда емдеу деген ұғымды білдіреді, сонда музыкалық терапия дегеніміз музыкамен емдеу болып шығады. Қазіргі таңда музыкасыз өмірді елестету әсте мүмкін емес. Үйде, көлікте, сыртта, офисте, жұмыста, барлық жерде музыка бізбен бірге. Адамзат музыканың емдік қасиетін барын тым ертеде-ақ білген. Адам тәнін музыкалық аспап ретінде қарастырсақ жүректің соғуы ең үлкен ырғақ болады. Сонымен қатар адам қорыққанда, уайымдағанда немесе қуанып-шаттанғандағы жүректің соғуы нағыз ырғақтық музыкаға айналады. Жаны жоқ дейтін өсімдіктерде жақсы музыкамен тез өсіп, жақсы өнім беретіні белгілі. Музыка жан-жануарларға да әсер ете алатыны бүгінгі күні жаңалық емес. Адамның жан-жүйкесіне, сезімі мен көңіл-күйіне әсер ететін музыканы – қазақтар тәңірдің күбіріне теңеген. Ежелгі гректердің ұлы ойшылдары Демокрит: "Флейтаның сиқырлы сазымен кейбір ауруларды емдеуге болады" десе, Гиппократ музыканы барлық ауруды емдеуге қолданған. Платон, Аристотель және Пифагор музыканың емдік қасиеті барын мойындаса, Гомер жағымсыз эмоциялармен күресуге музыканың көп көмегі барын айтқан.

Музыканы жыл мезгілдеріне бөліп, күн мен түнде және әртүрлі аурулардың өзінің музыкасы барын, ауруды қандай музыкамен емдеуге болатынын ежелгі үндінің емшілері мен софылары егжей-тегжейіне дейін білген.

Мұсылман елдері мен мемлекеттерінде: Аббасид Халифатында (750-1257жж) және Осман империясында (XIII-XVғ) музыкалық терапия, ароматерапия, сулы (водная) терапия және құран аяттарымен емдеу кең етек жайып, өте жақсы нәтиже берген. Музыка терапиясымен әсіресе жүйке ауруына шалдыққандарды емдеуге көп қолданған. Жаны күйзелгендер мен рухани азғындарды да жақсы музыка тыңдатумен емдеп отырған.

Көне Қытай мемлекетінің ғалымдарыда музыкамен адам сана-сезімін игеруге болатынын білген. Ал императорлары арнайы бұйрықпен жылдың әр күніне бір шығармадан шығартып тыңдап отырған, яғни 365 күнге, әр күнге өзінің арнайы шығармасы болған. Қытайдың әйгілі тарихшысы Сыма Цянь былай деген: "Музыкаға келетін болсақ, ол қашанда даналарды шаттыққа бөлеп отырған, олар музыка арқылы халықтың жан жүрегін тазарта алған. Музыканың әсер – ықпалының күштілігі соншалық, ол адамдардың мінез-құлқымен салт-дәстүрін өзгерте алады, сондықтан да бұрынғының басшылары халықтың жөнді музыка тыңдауын қадағалап отырған^".

Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, оның ішінде қазақ халқының музыкалық мәдениеті сөз болғанда, ең алдымен сол заманнан бүгінгі күнгежеткен музыкалық мұралар нақтылы айғақ-дерек ретінде назар аудартады. Бұған дәлел, исі түркі халықтарына ортақ ақылгөй абыз, батагөй дана, қобыз аспабын дүниеге әкелген әйгілі Қорқыт атаның күйлері. Бүкіл түркі халықтарының ішінде Қорқыт күйлері текқазақ халқында ғана сақталған.Тәңірлік наным-сенімі үстемдеу болған қазақтар XIX-XX ғасырға дейін көшпелі өмір салтын ұстанған. Тәңірдің жердегі өкілі болып есептелетін бақсылардың ел ішіндегі беделі үстем болады. Ал, бақсыны тәңірмен тілдестіретін аспап – ол қобыз еді. "Сөз жоқ, қобыз шалған кез келген бақсы тек қана бақсы сарындарын сарнатумен шектелмеген, олар өздеріне ұлы ұстаз ретінде пір тұтатын Қорқыттың күйлерін де аңырата тартып, Қорқыттың аруағына сыйынып отыруды киелі шарт санаған. Бұл – көз көріп, құлақ естіген ақиқат^" - дейді марқұм Ақселеу Сейдімбеков. Қорқыт атамен қатар қазақ даласынан шыққан ғұлама ғалымдарымыздың еңбектері әлем халықтарының музыкалық мәдениетіне ұлы жаңалықтармен қосылды. әл-Фарабидің (870-950) "Музыканың ұлы кітабы", Әбу Әли Ибн Синаның (980-1037) "Айығу кітабы", Абдулқадыр Ибн Гаиби Марагидің (XIV-XVғ) "Музыка ғылымындағы әуендер жинағы", Ахмадидің (XVғ) "Музыкалық аспаптар айтысы", Дәруіш Әлидің (XVIIғ) "Музыкалық трактаты" т.б. көптеген кітаптар музыка әлеміне ең үлкен, құнды қазына болып қосылды. Әл-Фарабидің "Музыканың ұлы кітабында" музыка теориясы, оның пайда болу және қалыптасу тарихы, музыканы жүрекке қондыра қабылдаудың психологисы, музыкалық шығармаларды орындаудың әдіс-тәсілдері сияқты өзекті мәселелер терең талданады. Қазақ даласында болған саяхатшылар, ғалымдар мен зерттеушілердің қазақ бақсысы жайында жазған жазбалары өте көп. Басқасын айтпағанда Ресейдің И.Кастанье, Н.И.Ильминский, А.Янушкевич, Б.Залесский, Бартольд, Добровольский, Гумилев, Потанин, Левшин, Радлов, Диваев, Затаевич, Андреев т.б. көптеген ғалымдары құнды материалдар қалдырған. Демек, қазақ халқында да музыкалық терапия болған. Қазақтар музыканың адам жаны мен тәніне бірдей әсер ететінін тым ертеде-ақ білген және оны (муз.терапияны) іс-жүзінде, практикада қолданған. Күні кешеге дейін музыкалық терапияны ем ретінде іс-жүзінде қолданған бірден-бір халық қазақтар. Музыкалық терапия – ақыл ой-мен эмоциялық әрекетке байланысты ауруларды ғасырлар бойы анықталған емдеудің түрі. Музыканың емдік күші ежелгі түріктерге, египеттіктерге, индустарға, қытайларға, парсы, гректерге мәлім болған. Пифагор көптеген ауруларды өзі шығарған музыкамен емдеген. Пифагорлықтар күннің шығысын, батысын әнмен бастаған. Таңертеңгі ән миды оятып, сергітуге, күні бойғы жұмысқа дайындайды, кешкі ән демалуға, ұйқыға арналады. Мыңдаған жылдар бойы аналар балаларын бесік жырын айтып ұйықтатады. Ұйқысыздық ауруына шалдыққан граф Кастзерлинг (Россиядағы посол) өзінің пианисті Иоганн Гольдбергты шақыртып, И.С. Бахтың шығармаларынан ойнатып барып қана тәтті ұйқыға батады екен. И.С. Бахқа риза болғаны соншалық оған граф салмағы өте ауыр алтын бұйым силайды. Музыкада бірлестіктің (біріктірудің) қуатты күші бар.

Музыканың адам ағзасына тигізетін әсері туралы ой-тұжырымдарды шаманизм бағытынан, бақсылар мен сәуегейлер іс-әрекетінен анық байқауға болады. Тәңірге табынушылардың сәуегейі, бақсылардың пірі Қорқыт ата болғандығы тарихтан белгілі. Қорқыт ата бақсылық өнерінің атасы әрі негізін қалаушы да. Өз заманыныда Қорқыт ата басына төнген қауіптен қорықпады. Ол өлмейтін, мәңгі жасайтын өмірді іздеп, өлімнен қашумен болды. Бұл бір адамдарға адасу тән болған, қоғамды надандық жайлаған жаһилет заманында Құдай заңына қарсы шығудың көрінісі іспетті еді. Ешкімнің де батылы бармас, көзсіз қайсарлықтың Қорқыттың бойынан табылуы оның шынымен-ақ табиғаттың тылсым сиқырлы күшіне сенгендігі ме деген ойға қаласың. Қорқыт өзінің қобызының үнін зарлата, мұңдата, жер бетін тебіренте және адамдарды артынан ертіп жылата жүріп, өмірін өте ауыр тағдырмен өткізді. Ол уайымсыз, ұрыссыз, қайғысыз, тыныш, еркін өмірді іздеді. Соны аңсап жер-жаһанды шарлады. Ол өлімді бір зұлымдықтың басы деп түсінді. Қорқыт ата адамдарға өз қолынан мәңгілік өмір сыйлай алмаса да артына, дертке дауа іздеп адамның тұла бойын шымырлататын зарлы күйі мен қобызын қалдырды. Осы мұрасын пайдаланған бақсылар ауру алдында Қорқыт күйін қобызы арқылы тартып, көмекші "рухтары" арқылы дертке дауа іздеді. Ислам діні өлімді парыз десе, шаман діні өлімді мойындамаған. Шаман діні кезінде адамдар табиғат пен әруаққа табынды. Көкті өзі билеуші ретінде таныды. Бұрын сақ тайпалары күнге ас берсе, кейін адамдар әруаққа ас беретін болған. Шаманизм буддизмнің бір тармағы болған. Ол VI-VII ғасырларда Үнді елінен Тибет пен Қытайға, содан соң түрік-моңғолдарға өткен. Үнді жұрты бақсыны "бхихшу" деген. Қытай, Тибет, моңғолдар ламалары арқылы бұлтқа табынса, ол кезде түріктер әруаққа табынған. Шаманизм VII-IX ғасырда жаңа нанымға айналып, оны бақсылар бастады, олардың ішінде Қорқыт ата, Баба түкті Шашты Әзиз т.б. болды. Бұл шаман діні Сыр бойына VIII-IX ғасырда тарайды. Бұл жөнінде Шоқан Уәлиханов: "Шаман дегеніміз көк пен әруақ қолдап, басқалардан білімі көп, сиқырға жетілген адамдар болған, өзі ақын, музыкант, балгер және дәрігер болып саналған",- деп жазған. Түркі дәуірінде елде Ислам діні қабылданарда халықты қырғызбау үшін, Баба түкті Шашты Әзиз 60 түйе қурайдың ортасына өзі отырып, қолына Құран ұстап сыртынан өрт қойғызады. Қурай жанып біткенде қараса Құран да аман, Баба түкті Шашты Әзиз де аман, күймеген болып шығады. Содан кейін біздің ата-бабаларымыз шаман дінінен ислам дініне ғайыптың сырын білетін Баба түкті Шашты Әзиз арқасында аман өтіпті. Бірақ та, оның өнері осы Ислам дініне жат екенінің әрі кейін құртылатынын Баба Түктілер де және бақсылар да білмеген еді. Бақсының негізгі демеушісі, Қорқыт атадан қалған мұрасы ескі қобызының түрі Ұлытаудың теріскей баурайында бір ғажайып мүсін таста сақталған. Екінші бір түрі Қарқаралы аймағында, Дегелең тауының бір алабында VI-VIII ғасырларда мүсін тасқа қиып түсірілген. Қобызды арнайы үйеңкі деген ағаштан жасаған. Бұл академик Ә.Марғүлан еңбектерінде толық сипатқа ие.

Қазіргі таңда адам ағзасы мен психикасына өнер арқылы, музыка арқылы, әртүрлі жанрдағы әдеби шығармалар арқылы оң әсер туғызатын әдістерге қоғам тарапынан қызығушылық артып келеді. Психотерапияның маңызды салаларының бірі арт-терапия, музыка-терапия, ертегі-терапиялар алғашқыда сырқат, ауру немесе демалыс үйіндегі емделушілерге ғана қолданған болса, қазіргі кезде оның қолданыс аясы, шеңбері кеңеюде. Қазір бұл әдістер адамның шығармашылық қабілетін дамыту бағытында қолайлы қолданылып келеді. Осы орайда біз психотерапия саласы жайлы қысқашамағлұмат бере кетелік.

Психотерапия - бұл адамның психикасына ықпал етуші іс-шаралар жүйесі, психологиялық көрсету формасы, сондай-ақ сәйкес проблемаларды зерттейтін дәрігерлік және практикалық психологияның саласы. Психотерапияны шартты түрде психологиялық құралдармен адамдардың жүйке-психикалық және психосоматикалық аурулары мен бұзылыстарын емдеумен айналысатын дәрігерлік психотерапияға және дені сау адамға (клиентке) бағдарланған және оның психологиялық қиындықтарын жеңумен айналысатын дәрігерлік емес деп бөледі.

Әдебиетте "психотерапия" ұғымының көптеген анықтамалары бар. Бұл көптеген психотерапевтік бағыттар мен әдістердің болуымен байланысты. Чех ғалымы Станислав Кратохвилу психотерапия психологиялық әдістердің көмегімен әртүрлі ауруларды емдеу деп түсіндіреді. Ол аурулар психикалық процестер мен тұлғаға, сондай-ақ дене қызметтеріне де қатысты болуы мүмкін. Психологиялық әдістерге ең алдымен, сөйлеу – тілі (үндемеу), эмоциялық қатынастар, үйретудің әрқилы түрлері, қоршаған ортамен манипуляциялау жатады. Психотерапияның ортақ мақсаты клиенттерге ойлауы мен мінез-құлықтарын өзгертуге, осылайша едәуір бақытты, өнімді болуға көмектесуде. Ол мақсатқа жету үшін терапевт төменде көрсетілген неғұрлым жеке сипаттағы міндеттерді шешеді:

• 
  клиенттің проблемаларын жақсырақ түсінуге көмектеседі;
  
• 
  эмоциялық үйлесімсіздікті жояды;
  

• сезімдердің еркін айқындалуын қолдайды;

• 
  клиентті проблемаларды қалайша шешуге болатыны жайлы жаңа идеялармен қамтамасыз етеді;
  
• 
  ойлау мен мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін терапевтік ситуациядан тыс тексеріп көруге көмектеседі. Осындай міндеттердің шешілуінде психотерапевт негізгі үш әдісті қолданады.
  

Біріншіден, психологиялық қолдауды қамтамасыз ету. Бұл ең алдымен, клиентті көңіл қоя тыңдап, сын жағдайда оған кеңес беруді білдіреді. Қолдау клиенттің күші мен іскерліктерін сезініп, пайдалануға көмектесуде анықталады.

Екіншіден, бейімсіз мінез-құлықты жою және проблеманы шешудің бейімді жаңа тәсілдерін қалыптастыру.

Үшіншіден, клиенттің өзіндік ашылуына, инсайтқа жетуіне, яғни мотивтерін, сезімдерін, дау-дамайлары мен құндылықтарын жақсырақ түсінуге ықпал ету.

Рационалды терапия – психотерапияның клиентке көзқарастарындағы қисынды қателерді көрсету арқылы оның ойын түзетуге бағытталған әдісі. Р.Дюбуамен 1912 жылы ұсынылған бұл әдіс психотерапияның дерлік барлық түрлеріне енеді. Рационалды психотерапияның негізгі формалары: түсіндіру (аурудың негізін, пайда болу себептерін талқылау және аурудың едәуір нақты көрінісіне жету); көндіру (ауруға деген эмоциялы қатынасты түзету, жеке-дара ұстанымдардың модификациясы); қайта бағдарлану (ауруға қатысты ұстанымдарда тұрақты өзгерістерге жету); психогогика (науқас үшін аурудан тыс жағымды жетістіктерді қалыптастыратын неғұрлым кең ауқымды қайта бағдарлану).

Логотерапия – клиенттің қарым-қатынастағы ерекше эмоциялы ахуалының, тұлғасының құндылығын мойындаудың, қалыптасқан жағдайда жаңа мағынаны іздестіру қабілетінің есебінен адамның ішкі әлемінің өңделуіне бағытталған әдістердің кешені. Адамның өз-өзін шеттеттіру қабілетін оятудың негізінде құрылған В.Франклдың ұсынған парадоксальды интенция техникасы логотерапияның жақсы үлгісі болып табылады.

Гештальттерапия – клиенттің қажеттіліктерін неғұрлым нақтырақ сезініп, тұтас бейнеге (гештальтқа) ұластырып, аяқтауына бағытталған әдістер. Гештальттерапияның міндеті әрбір адамға тән организмикалық процестерді ынталандыруда. Ұзақ мерзімді мақсат мінез-құлықтың өнімсіз түрлерінен бас тартып жаңаларына көшу арқылы есеюінде.

Арттерапия-психотерапияның өнер туындыларымен және дербес шығармашылықтың негізінде ықпал етуді болжайтын әдісі.

Ребефинг-әуеннің арнайы ықпалымен үйлесімдікте холотропты дем алу арқылы сананың өзгерген күйіне қол жеткізу. Нәтижесінде адам қайғыларын жеңіп, қоршаған әлеммен тұтас қатынасқа ие болады. Әуенге бағдарланған терапия арнайы іріктелген әуеннің көмегімен клиенттің психикасына ықпал етуді болжайтын психологиялық көмек көрсету әдісі.

Әуен арқылы адам психикасына оң әсер етуді музыкалық терапия деп те атайды. Музыкалық терапия сөзін қазақшаға тікелей аударғанда "музыкамен, әуезбен емдеу" деген мағынаны білдіреді. Музыкалық терапия жүздеген жылдар бойы өнер адамдар үшін әуезден, әуеннен ләззат алу көзі болды, ал өнердің көмегімен емдеу салыстырмалы түрде жаңа құбылыс болып табылады. Бұл ұғым арт-терапия ұғымынан бастау алады. Арт-терапия терминін (art-therapy тікелей аударғанда қазақша баламасы "өнермен емдеу" деген мағынаны білдіреді) қолданысқа 1938 жылы Адриан Хилл туберкулезбен ауырған санаториядағылармен жұмысында алғаш рет енгізген. Көп кешікпей бұл сөз тіркесі ауруханалармен психикалық денсаулықтың орталықтарында жүргізілетін өнерге қатысты қызметтердің барлық түріне қолданыла бастады. Бірақ, көбісі бұл анықтаманы өте кең мағынада және нақты емес деп санайды. Өнерді сапалы терапиялық мақсаттарда қолданудың құндылығы, символикалық деңгейде әртүрлі сезімдермен тәжірибе жүргізу арқылы оларға көрініс беруінде.

Арт-терапия басқа да көптеген терапевтік әдістер сияқты өзінің тамырымен тарихтың тереңіне кетеді. Ежелгі өнер, көркемдік бейне пәні тек қана сәндік емес, сиқырлық қызметін де орындаған. Көптеген қазіргі мәдениетте өнер адамдарын физикалық және психологиялық қалпына келтіру құралы ретінде қолданылып келе жатыр. Үндіс тайпалары әртүрлі кеселдерден емделу үшін арнайы әндер мен рәсімдік билерді қолданған. Тибеттер кеселдер мен бейнеттерден арылу мақсатында дұға оқу, медитация  үрдістері кезінде шоғырлануды, сиқырлы айналым түріндегі құмдық суреттерді қолданған. Сол кездегі шамандар қазіргі психиатрлар мен арт-терапевтер болып табылады. Шамандардың рөлі адамдардың санасынан, денесінен жанға бататын элементтерді арылтып, олардың жанын көркем бейнелерді және рәсімдерді қолдану арқылы емдеу болып табылған. Бұл таң қаларлық болып көрінеді, бірақ шамандардың қызметі шынымен де емделу және қалпына келу үшін көркем бейнелерді құру үрдісі әдісін қолданатын арт-терапиямен қатты байланысты.

Арт-терапияның мақсаты болып кез-келген адамзаттың шығармашылық үрдісінің тұлғалық өзін-өзі ішкі жан-дүниесінің, қорқыныштар мен мазасыздықтан арылуға әсерін тигізеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда Берел мұражайында жеке және мүмкіншіліктері шектеулі балалардың жұмыс жасауына арналған  арт-терапиялық шеберхана ашылғандығын айта кеткен жөн. Ұйымдастырылған арт-терапиялық кеңістік жұмыс жасауға арналған үстелдермен, орындықтармен, мольберттермен және көркем фильмдерді көруге арналған көгілдір экранмен жабдықталған. Балалардың өзіне-өзі сеніп, шығармашылық қабілеттерінің, қызығушылықтарының артуына барлық жағдайлар жасалынған. Арт-терапиялық сессия мүшелерінің қолдан жасаған шығармашылық бұйымдары арнайы қабырғалардағы сөрелерге қойылды. Бұл үрдіс өздерінің бұйымдарына  сырт көзбен қарап, қоршаған ортаға өз еңбектерін таныстырып өтуде ыңғайлы болды. Себебі, әркімнің өз қолымен жасаған бұйымдары керемет өз-өзіне қанағаттанарлық сезімді оята білді.

Арт-терапия әдісін пайдалануда сурет сала алу міндет емес, бірақ нәтижесінде қабілеті басқа қасиеттермен бірге ашылуы мүмкін.

Арт-терапия жаттығулары адамдардың сезімдерін, ойлары мен оқиғаларын, жеке адамдардың әдістері мен қарым-қатынастары, өзіне деген сенімі мен өзін-өзі бағалауын арттыратын қызмет атқарады.

1 сурет – Психотерапияның негізгі салалары

Музыканы функциялық және функциялық емес деп бөлу шартты болып табылады. Себебі, кез-келген музыканың өзінің қызметтері болады. Мысалы, психоэмоциялық күйді реттейтін,эстетикалық, тәрбие, танымдық қызметтерін атап көрсетеміз. Адамның іс-әрекетіне жағымды ықпал ететін немесе денсаулығын сақтауға септігін тигізетін музыканы функциялық деп атаймыз.

Өкінішке орай функциялық музыка материалы ретінде пайдаланатын музыкалық материалдың өзі емес, оның ұзақтығы, қаттылығы, техниканың сапасы маңыздырақ деген пікірлер кездеседі. Осындай түсінік мәселені шешуде техникалық жағына көбірек мән беруге әкеледі. Дегенмен, бастысы – музыкалық материалды іріктеу мен оны қолданудың тиімді жағдайларын жасаудың маңызы зор.

Музыкалық терапияны жүргізу барысында психологтардың, педагогтардың және кәсіби психологтардың жұмысын үйлестіретін болса жоғары тиімдікке қол жеткізуге болады.

Психолог белгілі бір оқу іс-әрекетін талдап, педагогтың ұсыныстарын назарға ала отырып студенттердің белсенділігін оңтайландыруға қажетті эмоциялық ықпал етудің бағыты мен ұзақтығын анықтайды. Психолог студентті қандай эмоциялық қалыптан шығарып, қандай эмоциялық қалыпқа әкелу керек екендігін анықтайды. Музыкант қойылған міндеттерге сәйкес музыкалық материалды іріктеп алады, одан кейін оның қолданлуын қадағалайды. Тек осыдан кейін ғана келесі кезең – педагогика және психология әдістерімен музыканың адам ағзасына тиімділігін тексеріп, музыкалық материал мен оны берудің тәсілдерін түзетуге көшуге болады. Нақ осы жерде педагогтың, психологтың, психофизиологтың, музыка маманының тығыз байланысы қажет. Олар бірқатар педагогикалық, психологиялық және психофизиологиялық зерттеулер көмегімен ықпал етудің тиімділігін анықтайды. Психотерапияда музыкалық шығармаларды қолдану кезеңмен жүзеге асырылады.

Бірінші кезеңнің басты міндеті жоғарыда айтылып өткендей студент қандай эмоциялық қалыптан шығарылып қандай эмоциялық қалыпқа әкелу керек екендігін анықтау болып табылады. Бұл жерде психикалып қалыптар адамның нақты іс-әрекетімен байланысты болатыны басшылыққа алынады. Мысалы, студенттердің емтихан тапсыруы әдетте психикалық кернеулікке, ал күрделі лекциялық материалды қабылдауы күрделі психикалық болдыруға әкелетіні белгілі. Осы жерде С.Л.Рубинштейннің барлық сыртқы әсерлердің ішкі жағдайлар арқылы әсер ететіні жайлы классикалық формуласын есте сақтаған жөн [38]. Емтихан тапсыру жағдайы әр студентте түрліше әсер етеді, олар психикалық кернеуліктің әр түрлі формасын көрсетеді. Сондықтан да эмоциялық қалыптарды жайлы сөз қозғағанда студенттердің дербес ерекшеліктерін ескеру міндетті. Бірінші кезең тек оқу іс-әрекетін психологиялық талдаумен қатар студенттердің дербес ерекшеліктерін зерттеуге арналу керек.

Музыканы психотерапия әдісі ретінде қолданудың ең дұрыс нұсқасы әр адамға жеке тұрғыдан ықпал жасу болып табылады. Әрине, жоғары оқу орнының қазіргі жағдайында бұл қиынға соғады. Техникалық құралдардың болмауы музыкалық материалды қабылдауды қиындатады. Бұл жағдайда ең аз болғанда студенттік топтың әлеуметтік-психологиялық, кәсіби, ұлттық, жыныстық, жас ерекшелік, тұлғалық ерекшеліктерін басшылыққа аламыз.

Музыкалық материалды іріктеу барысында оның бастапқы психоэмоциялық қалыптан қалаған қалыпқа баяу көшіру керектігін ұмытпау қажет. Егер, мысалы психоэмоциялық кернеулікті жою қажет болса басында қобалжулы, толқымалы болып келіп біртіндеп тыныштану эмоциясына көшетін музыканы таңдап алу қажет. Музыканың тыңдаушының эмоциялық қалпын алып жүру маңызды.

Психикалық процестері жәй жылдамдықпен жүретін студенттер үшін эмоциялық мазмұны біртіндеп, баяу өзгеретін музыканы таңдап алынады. Онда музыканың дыбысталуы салыстырмалы түрде ұзаұ болады. Себебі қысқа уақытта инертті адамның психоэмоциялық қалпын өзгерту мүмкін емес. Ал өте эмоциялы және психикалық процестері жылдам жүретін қысқа уақытта эмоциялық мазмұны тез өзгеретін музыканы таңдап алған жөн.

Осылайша психикалық процестердің дербес ерекшеліктері мен студенттердің эмоциялық деңгейі туралы мәліметтер маманға музыкалық материалдың динамикасы мен уақытын талдауға мүмкіндік береді.

Екінші кезең. Музыкалық материалды іріктеу кезең күрделі әрі толық зерттелмеген мәселе болып табылады. Кейбір зерттеулерде музыканың адам тұлғасының рухани дамуына ықпалы ескерілмейді. Мысалы, Р.С.Урброк өндірістегі функциялық музыканың түпкі мақсаты жылдамдату деп есептейді. Яғни оның пікірінше тез екпінде орындалатын музыка еңбек өнімділігіне ықпал етеді. Көптеген шетелдік зерттеушілер джаз музыкасын қолданған жөн деп есептейді.

Функциялық музыка ретінде поп, рок, брейк стиліндегі музыкаларды пайдалану мәселесі туындайды. Осындай музыканы қолдану біріншіден, адамға қатты әсер етеді, екіншіден жастарға ұнайды деген пікірлер де бар. Жалпы алғанда осындай музыканы қолдану дұрыс сияқты болады. Себебі, ол жастарды қызықтырады әрі сән болып табылады. Дегенмен, терапияға арналған музыканың тек физиологиялық қана емес, сонымен қатар әлеуметтік функциясы бар екендігін ескерсек мұндай музыкаларды қолдану дұрыс емес деген пікірге келеміз. Шынында поп, рок, брейк музыкалық шығармаларының көмегімен студенттердің күшті эмоциялық қозуы мен қимыл-қозғалыс белсенділігінің күрт өсуіне қол жеткізуге болады. Оқу іс-әрекетінің кейбір түрлерінде (мысалы, дене тәрбиесі сабақтарында) уақытша нәтижеге қол жеткізуге болады. Бір сәттік нәтижеден стратегиялық мақсат – болашақ маман тұлғасын тәрбиелеуді жіберіп алуға болады.

Әлемдік өнердің шынайы құндылықтары болып композитор-классиктер дәрежесіне жеткен авторлардың музыкалық шығармалары есептеледі. Нақ классикалық музыканы (ұлттық қана емес, әлемдік мәдениетте құндылығы жоғары) функциялық музыка ретінде қолдануға болады. Біз өз жұмысымызда төмендегі классикалық музыка шығармаларын үлгі ретінде ұсынамыз:

• 
  Қорқыныш және өзін-өзіне сенімсіздікті азайту үшін – Шопен "Мазурка", Штраустың "Летущяя мышь", «Весенний вальс», Рубинштейннің "Пьеса" (Фортепианоға арналған).
  
• 
  Ашуланшақтықты, шаршағанды басу үшін – Бах, "Кантата №2", Бетховен "Лунная соната". «Прелюдия и фуга» ре минор (d moll, a moll).
  
• 
  Жалпы тыныштандыру үшін – Бетховен "Симфония №6", 2 бөлім, Брамс "Колыбельная", «Венгерский танец 1,5,6» Шуберт "Аве Мария".
  
• 
  Гипертония белгілері мен өзге адамдармен қарым-қатынастағы кернеулікті жою үшін – Бах. Скрипкаға арналған "Концерт ре-минор", соль минор, ля минор.
  
• 
  Эмоциялық кернеулікпен байланысты бас ауруды азайту үшін – Моцарт "Дон Жуан", Лист "Венгерская рапсодия №1", Хачатурян "Сюита Маскарад".
  
• 
  Көңіл-күйді жақсарту, белсенділікті көтеру үшін – Чайковский "Шестая симфония", 3 бөлім, Бетховен "Уверюта Эдмонд".
  
• 
  Қатігездікті, қызғаншақтықты жою үшін – Бах, "Италянский концерт", Гайдн "Симфония".
  
• 
  Зейінді шоғырландыру, тұрақтандыру үшін - Чайковский "Времена года", Дебюсси "Лунный свет", Мендельсон "Симфония №5".
  

Бұл шығармаларда адам эмоциялары мен сезімдерінің кең диапазоны қамтылған. Классикалық музыканың артықшылығы адамның эстетикалық және интеллектілік эмоцияларына күшті ықпал етуі болып табылады.

Музыкалық терапия материалы ретінде әр ұлттың фольклорлық музыкасын қолдануға да болады. Бірақ ұлттық ерекшеліктерге байланысты әр ұлттың студенттеріне түрліше әсер етуі мүмкін. Дегенмен ұлттық музыканы мүлдем қолдануға болмайды деген сөз емес.

Енді бір маңызды сәт студенттерге жақсы таныс, таныс емес не болмаса аз таныс музыканың қайсысын ұсынған дұрыс деген сұрақ туындайды. Көбіне адамға жақсы таныс әуен ұнайды деген пікірді жиі естиміз. Бірақ музыка неғұрлым таныс болмаса, соғұрлым аз ассоциация тудырады. Себебі, ассоциациялар әр түрлі болуы мүмкін әр жиі кедергі келтіріп жатады. Сондықтан да терапияға қажетті музыканы таңдаған кезде таныс емес немесе аз таныс материалды алу қажет. Музыканы алғашқы тыңдатқаннан кейін пайда болатын ассоцияциялар қайталап тыңдатқанда ықпал ету дәрежесін күшейтуі мүмкін.

Нақты музыкалық шығарманы таңдау педагог, психолог және психофизиологтың талаптарына сай жасалынуы қажет. Музыкалық материалды іріктеу екі тәсілмен жүзеге асырылады:

Бірінші тәсіл терапияны жүргізуші маман әлемдік музыкалық әдебиеттерден біліміне сүйеніп және музыканың эмоциялық мазмұнын қабылдау критерийлерін басшылыққа алып қойылған міндетке сай музыканы іріктейді. Мұнда ұжымдық сараптама (ашық талқылау немесе сауалнама арқылы) жасаудың маңызы зор.

Екінші тәсіл музыка маманы музыкалық шығарманың эмоциялық мазмұнының сипаттамасын алдын-ала дайындайды. Нақтырақ айтқанда қандай музыка терапияға қолданылуы мүмкін екендігін бағдарлайды. Одан кейін шығармалар тізімінен қойылған міндеттерге сай материал іріктелініп алынады.

Жалпы терапияға қажетті музыкалық шығармалардың эмоциялық мазмұнына сипаттама жасау өте күрделі екендігі белгілі. Бұл жерде кедергі болатын нәрсе эмоциялардың егжей-тегжейлі жіктемесінің болмауы. Әзірше, тәжірибеде қолдануға бірінші тәсіл қолайлы болып табылады.

3 кезең. Оқу-тәрбие үдерісінде музыкалық терапияны пайдаланудың келесі мәселесі музыкалық материалдардың тиімділігін тексеру болып табылады. Бұл жерде ықпал ету тиімділігін бағалау критерийлерін анықтау мәселесі туындайды.

Мысалы, өндірісте музыканың әсерінің тиімділігін бағалау еңбек өнімділігінің өсу дәрежесімен өлшеніледі, яғни шығарылған өнімнің саны және сапасымен. Ал жоғары оқу орнында студенттің оқу іс-әрекетінің өнімділік дәрежесін есептеу қиынға соғады. Ең сенімді бағалау критерийі болып музыканың ықпалымен қалыптасқан тұлға құрылымындағы түрлі деңгейдегі оң өзгерістер болып табылады. Бұл жерде ерекше атап өту керек музыка тұлғаның бүкіл иерархиялық деңгейлеріне әсер етеді. Тек ағзаның физиологиялық қалпын реттейді деген жаңсақ пікір болмауы қажет. Мұнымен қатар тұлғалық және әлеуметтік-психологиялық деңгейлерге де әсері күшті болады.

Мысалға терапияға арналған бес минуттық музыканың психофизиологиялық және психикалық қалыптар деңгейлерінде әсерінің тиімділігін алуға болады. Әдіснамалық тұрғыдан осылай әсер етудің тиімділігін зерттеу дұрыс емес. Себебі, бес минуттың ішінде адамның тұлғалық және әлеуметтік қасиеттерін өзгерту мүмкін емес. Тұлға құрылымының жоғары деңгейлерінде нәтижеге қол жеткізу үшін айлар бойы, тіпті жылдап тұрақты музыкалық әсер ету қажет.

Эксперимент жұмыстарына "Гуманитарлық-педагогикалық" институты "Педагогика және психология" мамандығының студенттері (80 студент) қатысты. Эксперимент жұмысы екі бағыттан тұрды:

1. 
   Психофизиологиялық кернеулікті жоюға бағытталған эксперимент жұмыстары.
   
2. 
   Шығармашылық ойлауды дамытуға арналған тренинг сабақтары.
   

Эксперимент жұмысының бірінші бағыты бойынша зерттеу жұмыстары үш кезеңнен тұрды:

1 кезең. Музыкалық материалдарды іріктеу үшін ақпарат алу. Бұл кезең мына төмендегілерден тұрды :

а) оқу іс-әрекетін психологиялық талдау. Оқу іс-әрекетінің ықпалымен қалыптасатын және оған қолайлы болып табылатын психикалық қалыптарды анықтау;

б) студенттердің дербес ерекшеліктерін зерттеу;

в) музыканың тұлға құрылымының барлық деңгейлеріне ықпалын есепке алу.

2 кезең. Музыка терапиясына пайдаланатын музыкалық материалды іріктеу. Бұл міндетті шешуде төмендегілерді ескеру маңызды:

а) музыкалық материалды оқу-іс-әрекетін психологиялық талдау және студенттердің дербес ерекшеліктерін зерттеу негізінде жүзеге асыру;

б) функциялық музыка ретінде көп жағдайда классикалық музыка шығармаларын пайдалану;

в) музыканы алғаш рет тыңдатқан кезде студенттерге таныс емес немесе аз таныс музыкалық материалды алу;

г) адам психикалық қалпының инерциясы факторын ескеру. Сондықтан да адамның бастапқы эмоциялық қалпынан шығарып қалаған қалыпқа біртіндеп әкелетін музыканы іріктеп алу.

3 кезең. Музыкалық материалдың ықпалын анықтау және коррекциялау. Бұл міндеттерді шешуде мына төмендегілерге назар аударылды:

а) музыканың тиімділігін бағалау крийтерийлері тұлға құрылымындағы әлеуметтік-психологиялық, тұлғалық деңгейлердегі, психикалық процестер мен қалыптар, психофизиологиялық деңгейлердегі оң өзгерістер;

б) музыканың тиімділігін бағалау әдістерін таңдаған кезде тұлға құрылымының әр түрлі деңгейінде болатын процестердің жиілік жыламдығының, әсіресе музыканың әсер ету уақытын ескеру қажет.

Анықтаушы экспериментте сауалнама жүргізіліп, нәтижелері сарапталанды. Сауалнамада "Қандай музыканы тыңдағанды ұнатасыз?", "Шаршау мен болдырудың алдын-алу мен жою үшін музыканы тыңдайсыз ба?", "Музыка оқу еңбегіңізді өнімділігіне әсер ете ме?", "Жоғары оқу орнында музыкалық терапия әдістерін қолдануға қалай қарайсыз?" деген сұрақтар қойылды.

"Шаршау мен болдырудың алдын-алу мен жою үшін музыканы тыңдайсыз ба?" деген сауалға 25,9 % "Иә" деп жауап берді. "Жоғары оқу орнында музыкалық терапия әдістерін пайдалануға қалай қарайсыз?" деген сауалға студенттердің 83% "иә" , ал 17% "жоқ" деп жауап берді. Шаршау мен болдырудың алдын-алу мен жою үшін музыканы студенттердің 54% тыңдайтыны анықталды. "Музыканы ақыл-ой әрекетіңізге және психологиялық күйіңізге әсер ете ме?" деген сауал тек 12% "иә" деп жауап берді. Сауалнаманы сараптай келе студенттердің оқу-тәрбие үдерісі барысында музыкалық терапияны қолдануға жағымды көзқарасын білдіруін көрсетті. Ал кез-келген музыкалық шығарманың функциялық музыка материалына жарамайтындығын "Музыканы ақыл-ой әрекетіңізге және психологиялық күйіңізге әсер ете ме?" деген сауал нәтижелері дәлелдеді. Себебі, сауалнамаға қатысқан студенттердің басым көпшілігі поп, рок, рэп және т.с.с. музыканы тыңдайтынын атап көрсетті (3 сурет).





2 сурет – Сауалнама жауаптарының пайыздық көрсеткіші

Қалыптастырушы эксперимент екі кезеңнен тұрды.

Алғашқы зерттеуімізде музыка психикалық кернеулікті және мазасыздануды жою үшін қолданылды.

Экспериментке "Педагогика және психология" мамандығының 1 курс студенттері (60 адам) қатысты. Олар 20 адамнан үш топқа бөлінді.

Содан кейін күтпеген жерде шетел тілі пәні бойынша жазбаша бақылау алынды. Осындай бақылаудың ықпалынан сыналушылардың психикалық кернеулігі күрт жоғарылады. Бақылаудан кейін студенттердің эмоциялық қалпы қайта өлшенілді. Нәтижесінде бақылау жұмысы стрессор ретінде күшті ықпал ететіні белгілі болды. Жағдайға байланысты туындаған мазасыздану деңгейін "Ситуативті мазасыздану шкаласы" (шкала ситуативной тревожности – СТ) қолданылды [42]. Нұсқаулық: Төменде берілген анықтамаларды мұқият оқып шығыңыз. Сол сәтте нені сезініп тұрсыз, санды дөңгелекпен қоршаңыз. Сұрақты ұзақ ойланбаңыз, себебі дұрыс не дұрыс емес деген жауаптар болмайды (1 кесте).

1 кесте – Ситуативті мазасыздық шкаласы

Пікір	Жауаптар
	Жоқ, бұл олай емес	Осылай шығар	Келісемін	Өте дұрыс
Мен сабырлымын	1	2	3	4
Маған ешқандай қауір төнбейді	1	2	3	4
Мен психикалық кернеуліктемін	1	2	3	4
Мен іштей қысыңқымын	1	2	3	4
Мен өзімді еркін сезінемін	1	2	3	4
Менің көңіл-күйім түсіңкі	1	2	3	4
Мені болуы мүмкін сәтсіздіктер мазасыздандырады	1	2	3	4
Мен жан тыныштығын сезініп тұрмын	1	2	3	4
Мен қобалжулымын	1	2	3	4
Менде іштей қанағаттану сезімі пайда болды	1	2	3	4
Мен өзіме сенімдімін	1	2	3	4
Мен ашулымын	1	2	3	4
Мен өз-өзіме орын таба алмай тұрмын	1	2	3	4
Мен қатты ашулымын	1	2	3	4
Мен кернеулікті, іштей қысымды сезінбейді	1	2	3	4
Менің бар нәрсеге көңілім толады	1	2	3	4
Менде ауыр ойлар көп	1	2	3	4
Мен қатты қозулымын және бір түрлі болып тұрмын	1	2	3	4
Мен қуаныштымын	1	2	3	4
Өте жағымды эмоция бар	1	2	3	4

Осыдан кейін үш негізгі топ студенттеріне функциялық музыка ретінде мына шығармалар ұсынылды: бірінші топқа К.Дебюссидің "Чудный вечер" шығармасы; екінші топқа – Шуберттің серенадасы; үшінші топқа баяу қаранәсілді халық әуені "Он знает почему" ұсынылды. Бұл шығармалардың әрқайсысының ұзақтығы 2,5 минут). Эксперименттік топтың сыналушыларына музыка ойнағаннан кейін дәл осындай ұзақтықтағы үзіліс жасалынды. Содан кейін қайтадан психоэмоциялық кернеулік өлшенілді.

Зерттеу мына төмендегі нәтижелерді көрсетті:

1. Классикалық музыканы (Шуберт және Дебюсси) тыңдағаннан кейін психикалық кернеулік деңгейінің төмендеуі 91% жағдайда байқалды. Сыналушылардың 75% эмоциялық кернеулік деңгейі жоспарланған межеден де төмен болды. Сыналушылардың 9% эмоциялық кернеуліктің азды-көпті күшеюуі байқалды.

Джаз музыкасының ықпалымен үшінші топ сыналушыларының тек 52% эмоциялық кернеулігі төмендеді. Ал межеленген деңгейден тек 19% сыналушылардың эмоциялық кернеулігінің төмендеуі байқалды. Сыналушылардың 75%-да 2,5 минутқа созылған үзіліс кезеңінде психоэмоциялық кернеулігі төмендеп, 25% сыналушыларда жоғары деңгейде сақталынды. Аталған зерттеулер психоэмоциялық кернеулікті жою үшін классикалық музыканы қолданған дұрыс екендігін көрсетті.

2. 
   Арнайы жүргізілген сауалнама "Шуберттің" серенадасы басым көшілігіне таныс екендігін көрсетті. Ал Дебюссидің "Чудный вечер" шығармасы 92% сыналушыларға таныс емес болып шықты. Дебюссидің таныс емес музыкасының әсері Шуберттің таныс музыкасына қарағанда неғұрлым жоғары болды. "Чудный вечер" шығармасының ықпалымен сыналушылардың 92% психоэмоциялық кернеулігі төмендеді. Ал Шуберттің "Серенадасы" тек 85% сыналушылардың психоэмоциялық кернеулігі төмендеді. Аталған зерттеуіміз музыкалық материал ретінде таныс емес немесе аз таныс шығарманы пайдаланған дұрыс екендігін дәлелдеді.
   
3. 
   Джаз музыкасының ықпалымен психикалық кернеуліктің төмен дәрежелі болуы функциялық музыка материалы ретінде пайдалануда аса тиімді бола бермейтінін көрсетті. Студенттердің музыканы қабылдауы неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым оған музыка эмоциялық ықпал ету дәрежесі жоғары болатынын көрсетті.
   

3 сурет – Музыка арқылы студенттердің психикалық кернеулігі төмендеуінің пайыздық көрсеткіші

Екінші зерттеуіміз оқу іс-әрекетімен байланысты ойдың (мидың) шаршауын жоюға және студенттердің жалпы сезінуін, белсенділігін және көңіл-күйін жақсартуға музыканың әсерін анықтауға арналды. Сыналушылар "Гуманитарлық-педагогикалық" институты "Педагогика және психология мамандығының" студенттері болып табылады. Эксперименттік топқа 10 адам және бақылау тобына 10 адам қамтылды. Екі топта бір оқытушы бір аудиторияда дәріс оқыды. Лекциядан кейін тікелей САН әдістемесінің (самочувствие, активность и настроение) көмегімен жалпы сезінуін, белсенділігі және көңіл-күйі зерттелінді. Эксперименттік топ студенттеріне Бетховен "Уверюта Эдмонд" шығармасын тыңдау (3,5-4 минут) ұсынылды. Ал бақылау тобының сыналушыларына музыканың ұзақтығына сәйкес келетін үзіліс берілді. Оларбұл кезде дәлізде бос жүрді. Музыка аяқталғаннан (бақылау үзілісінен кейін) сыналушылардың қайтадан жалпы сезінуін, белсенділігі және көңіл-күйі зерттелінді.

Зерттеу нәтижелері мына төмендегілерді көрсетті:

1. 
   Арнайы іріктелініп алынған классикалық музыка шығармалары оқу іс-әрекетінің салдарынан туындаған мидың шаршауын тиімді жойды. Сонымен қатар жалпы сезінуін, белсенділігін және көңіл-күйін көтереді. Бетховен шығармасының әсерімен сыналушылардың жалпы сез орташа 3,5 баллға, белсенділігі 2,4 баллға және көңіл-күйі – 3,3 баллға жоғарылады.
   
2. 
   Арнайы жүргізілген сауалнама Бетховеннің шығармасын сыналушылар білмейтінін көрсетті. Сол себептен функциялық ықпалы да жоғары болды.
   
3. 
   Бақылау тобының сыналушыларына үзіліс уақыты жалпы сезінуін, белсенділігі және көңіл-күйін жоғарылатқан жоқ. Тіпті төмендетті деп айтуға болады. Сыналушылардың жалпы сезінуін орташа 0,6 баллға, көңіл-күйі 1,5 баллға төмендеді, ал белсенділігі өзгеріссіз қалды.
   

Психотерапияның бір бөлігі бола отырып музыкатерапия қазіргі кезеңде бірнеше тәуелсіз топтарға бөлінді. Е.Галинсканың жіктемесі кең қолданысқа ие болып отыр [13]. Ғалымның пікірінше музыкатерапия әдістерін емдік ықпалы бойынша жеті топқа бөлуге болады:

1. 
   Эмоциялық белсенділікке ықпал жасайтын әдістер.
   
2. 
   Тренингтік әдістер (жиі бихеовиористтік психотерапия аясында қолданылады).
   
3. 
   Босаңсуға ықпалын тигізетін әдістер (оның қолданылу аясы өте кең, бүкіл медицинаны қамтиды деп айтуға болады).
   
4. 
   Коммуникативтік дағдылар.
   
5. 
   Шығармашылық әдістер. Ол импровизацияның қимыл-қозғалыс, вокалдық, аспаптық түрлерінен тұрады.
   
6. 
   Психологиялық әдістер.
   
7. 
   Сезімталдықты жетілдіруге арналған музыкалық тренинг.
   

Біз зерттеу жұмысымызда жоғарыда аталған әдістерді кеңінен пайдаландық.

Эксперименттік жұмыстың екінші бағыты тренинг сабақтарын жүргізу болып табылдық.

Тренинг сабақтарының құрылымы:

1.