https://electroinfo.net

girniy.ru 1
Ф. Ф. ЯБОСЗОДЯ О. КАМАЛ-ЯСЯДУЛЛА



ХХ ЯСРДЯ ТАЛЫШ МИЛЛИ ЩЯРЯКАТЫНЫН ТАРИХИ МЦГЯДДАРАТЫ


III МЯРЩЯЛЯ

I мягаля

ЯРЯФЯ


“Ата да талышдыр, ана да, анжаг ушаглары

азярбайжанлыдыр… Тяяссцфля гейд етмялийик

ки, индийядяк талыш ушаглары мяктяблярдя

юз ана дилиндя охуйа билмирляр. Зарафат

эялмясин, онлар евдя талыш дилиндя данышыр-

лар, мяктябдя ися Азярбайжан дилиндя охуйурлар…”

М. Ажыйев


Талышлар бцтцн ХХ яср бойу Азярбайжанда эедян милли, сосиал, сийаси вя мяняви мцбаризянин юнцндя эедянлярдян бири олмуш, буна эюря дя, тясадцфи дейилдир ки, бурада йашайан халгларын щамысы иля мцгайисядя даща чох итэиляр вермяли олмушлар. Бунунла беля, юлкядя йахынлашмагда олан йенилик рущуну вя дяйишикликляри щяр дяфя онлар щамыдан яввял щисс етмиш вя дярщал айаьа галхмышлар. Ютян ясрин бцтцн щадисяляри заманы талышларын щярякаты даща чох юз милли характери иля фярглянмиш, милли амил бу заман щямишя юндя дурмушдур. Истяр Муьан Совет республикасынын вя 30-жу иллярин, истярся дя ясрин сон щадисяляри дедикляримизя яйани сцбутдур.

Ютян ясрин 20-30-жу илляринин маарифчиляри, бюйцк итэиляр щесабына олса да, юз тарихи миссийасыны шяряфля йериня йетирдиляр. Онлар “талыш” кялмясини чохясрлик “архив тозларындан” тямизляйяряк, он минлярля талыша ону “демяйи”, йазмаьы вя охумаьы юйрятдиляр! Биржя галырды щямин кялмяни тарихя йазмаг! Бу мцгяддяс вязифяни ися, Я. Щцммятов башда олмагла, “З. Ящмядзодя мяктябинин” давамчылары ляйагятля йериня йетирдиляр: ХХ ясрин яввялляриндя баш галдырмыш талыш милли щярякаты щямин ясрин сонунда Талышын пайтахты – Ланкон шящяриндя “Азярбайжанын тяркибиндя Талыш-Муьан Мухтар республикасы”нын елан олунмасы иля нятижялянди!

… 30-жу иллярин амансыз репрессийалары, Шура щюкумятинин щяр йериндя олдуьу кими, Талышда да милли рущу вя азадлыг ешгини, мцвяггяти дя олса, сюндцря билди. Сталин милли сийасятини “жан-башла” щяйата кечирян Азярбайжанын щаким даиряляри гыса бир мцддят ярзиндя “азярбайжанлы” ады алтында сцни бир миллят, “Азярбайжан дили” дейилян сцни бир дил формалашдыра билдиляр. Ящалинин сийащыйаалынмасынын нятижяляри щаггында щесабатларда талыш, кцрд, тат вя онларла диэяр адлар бирдян-биря йох олдулар. Щамы “азярбайжанлы” (яслиндя – тцрк) “олду”!


ЩАШИЙЯ: М. Ажыйевин “Вокруг света” ъурналында (1989-жу ил, № 7) дярж олунмуш “Скажи свое имя, талыш!” мягалясиндя йаздыгларындан: “VIII Фювгяладя Советляр гурултайында И. В. Сталинин “ССР Иттифагы Конститусийасынын лайищяси щаггында” етдийи мярузядян чох кечмямиш талышлар йох олдулар. Хейр, онлары кючцрмядиляр, эцллялямядиляр. Садяжя олараг, онлары унутдулар! Азярбайжанын башга халглары – гырызлар, будуглар, хыналыглар кими. Щяр шей сакитликля, бир эцлля дя атылмадан едилди.

Бир-биринин ардынжа ящалинин сийащыйаалынмалары кечирилди. Талышлары артыг щеч йада да салмадылар. “Онлар ня вахтса мювжуд идиляр, инди йохдулар”, - дейя ящалинин истяр ютян иллярин, истярся дя щазыркы (1989-жу ил. – Ф. Ф. Я., О. К.-Я.) Цмумиттифаг сийащыйаалынмалары иля билаваситя ялагядар олан бир бакылы мяни инандырмаг истяйирди. “Няйя эюря?” “Яридиляр”, - дейя о, там жидди шякилдя жаваб верди. - Бу - рясми версийа иди”…

Лакин артыг эеж иди, нежя дейярляр, “жин лампадан бурахылмышды”. Октйабр чеврилишиня гядяр олан дюврдя араларында тяк-тцк савадлы шяхсляр олан талышлар (юз ана дилиндя олмаса да!) йазыб-охумаг, кцтляви сурятдя савадланмаг имканы ялдя етдиляр. Халгын цмуми савад вя билик сявиййяси артыгжа, онун милли шцуру вя юзцнцдярк сявиййяси дя йцксялир вя буна уйьун олараг, габагжыл зийалыларын жаваб вермяли олдуглары вя чох заман жаваб тапа билмядикляри суалларын сайы да артырды. Милли юзцнцдяркин щяр щансы бир тязащцрц амансызжасына йатырылса да, “Биз кимик – азярбайжанлы вя йа талыш?!” суалыны юзцня верян вя чох бюйцк наращатлыгла она жаваб ахтармалы олан шяхслярин сайы да дурмадан чохалырды. Талыш халгынын эяляжяк талейи иля баьлы суаллара аз-чох айдын бир жаваб тапмаг габагжыл зийалылар цчцн тарихин “Щамлет суалына” дюнцрдц: “Олмаг йа юлмяк”?!

Бцтцн бунлар, юз нювбясиндя, мцнасиб йолларын, мювжуд вязиййятдян чыхыш йолунун ахтарылыб тапылмасыны зярури едирди. Мялумдур ки, тарихдя чыхылмаз вязиййятляр олмур. Садяжя олараг, чох вахт мцвафиг йолу тапмаг, щяйатда ян ширин бир шей олан “азадлыг” кялмясини диля эятирмяк цчцн щядсиз бир истяк вя ирадя тяляб олунур. Беля бир истяк вя ирадя мцвафиг йолун ахтарылыб тапылмасы йолунда илк аддым кими чыхыш едир вя чох вахт тарихин эюзлянилмяз анында щеч кимин эюзлямядийи йолларын гаршыйа чыхмасы иля нятижялянир…


Талыш зийалыларынын бу жцр ахтарышлары артыг 50-жи иллярин яввялляриндя юз илкин бящрясини верди. Мящз бу дюврдя Ланкон районунун Шаьлясе кянд орта мяктябиндя Зцлфцгар Якбяров, Жяфяр Аьайев вя шаир Щейдяр Ясэяровун рящбярлийи вя сонунжунун оьлу – Елшадын солистлийи иля ясасян бижар мащныларыны ифа етмякля мяшьул олан талыш фолклор ансамблы тяшкил олунду. 1954-жц илдя ансамбл республика фестивалында мцкафат алды.

Айры-айры иллярдя Талышын башга эушяляриндя дя бу жцр тяшяббцсляр мцтямади сурятдя баш галдырса да, бцтювлцкдя онлар эениш халг щярякатынын тяшяккцл тапмасына эятириб чыхармады. Бунун сябябини ися, тябии ки, тякжя щямин тяшяббцслярин зяифлийиндя ахтармаг лазым дейилдир. Республика рящбярлийинин “гайкаларын бяркидилмяси” сащясиндя вахташыры щяйата кечирдийи сийасяти щярякатын мцтяшяккил характер алмасына имкан вермир вя щяр бир тяшяббцс йени-йени репрессийаларла нятижялянирди…

ЩАШИЙЯ: Набяляд охужу бизи ади бир орта мяктябдя тяшкил олунмуш фолклор ансамблынын фяалиййятиня щядсиз сийаси рянэ вермякдя иттищам едя биляр. Лакин юз ана дилиндян, мядяниййятиндян, адят вя яняняляриндян, тарихиндян мящрум едилмиш, мягсядйюнлц ассимилйасийайа вя эеносидя мяруз галмыш талыш халгынын щяйатында баш вермиш щямин щадисялярин МЯЩЗ СИЙАСИ ЩАДИСЯ олдуьуну дярк етмяк цчцн мцтляг талыш олуб Азярбайжанда йашамаг тяляб олунур! Мящз бурадан чыхыш едиб, биз щямин щадисяляри садяжя тарихи факт кими дейил, сийаси аддым кими гиймятляндирир вя тящлил едирик! Чцнки йарадылан щяр бир фолклар ансамблы чох кечмядян доьрудан да эениш милли щярякатын ойанмасы йолунда башланьыж кими чыхыш едирди…

Бцтцн бунлара бахмайараг, бу наращатлыглар вя ахтарышлар тягрибян 30 илдян артыг давам етди. Ютян ясрин 70-жи илляриндя – ССРИ Дювлят Тящлцкясизлийи комитясинин тцьйан етдийи, щяр жцр азадфикирлилик тязащцрляринин амансызжасына тянбещ олундуьу бир бир дюврдя (!) беля бир йол тапылды. 1970-жи илдя Ланкон районунун Шаьлясе кяндиндя милли щярякат бахымындан чох да диггяти жялб етмяйян, илк бахышдан чох да ящямиййятли эюрцнмяйян бир щадися баш верди: кянд мяктябинин мцяллимяси Эцларя ханым Ясэярованын рящбярлийи алтында “Шянлик” талыш фолклору ансамблы тяшкил олунду. Талыш фолклору нцмунялярини йыьмаг вя онлары тяблиь етмяк ансамблын ясас вязифяси кими мцяййянляшдирилди.


Нятижя щамы цчцн эюзлянилмяз олду: бир нечя ил ярзиндя ансамбл дяфялярля республика фестивалларынын лауреаты адыны алды, ССРИ Халг Тясяррцфаты Наилиййятляри сярэисинин бцрцнж мцкафатына лайиг эюрцлдц. Ансамблын шющряти сцрятля бцтцн республикайа йайылды, талыш районларында цмуми бир жанланма башланды.

Республика рящбярлийи санки йухудан айылмыш кими, бирдян-биря наращат олмаьа башлады. Эцларя мцяллимя дярщал ансамблын рящбярлийиндян узаглашдырылды, район мядяниййят шюбясинин мцдири Ш. Сяфярова ансамблын бядии рящбяри тяйин олунду. Мащныларын мятнляри тялям-тялясик Азярбайжан (тцрк) дилиня тяржцмя едилди.

Лакин бцтцн бу тядбирляр ансамблын цмуми рущуна хялял эятиря билмяди. Арханэелскдя кечирилян Цмумиттифаг фестивалында о, биринжи йери вя Гызыл медал, Полшанын Краков шящяриндя кечирилян фолклор фестивалында “Гызыл балта” мцкафатыны газынды, Юзбякистанда кечирилян Цмумиттифаг фестивалынын галиби олду вя и. а.

Бир нечя илин ярзиндя Шаьлясе кянди талыш мядяни (эяляжякдя – милли) щярякатынын мяркязиня чеврилди. Бир-биринин ардынжа “Авеста”, “Рушня” вя с. коллективляр мейдана эялди. Талыш районларынын щамысында – Осторода, Масалда вя Ликдя талыш юзфяалиййят коллективляри, мащны вя рягс ансамбллары фяалиййятя башладылар. Масал районунун Мядо (Мащмудавар) кяндиндя Цмбцлбанунун тяшкил етдийи “Щалай” гызлар ансамблынын шющряти бцтцн юлкяйя йайылды. Талыш дилиндя йазан шаирляр, талыш мащнылары бястяляйян щявяскар бястякарлар мейдана чыхды. Тойларда талыш мащнылары охумаг дябя дцшдц.

Беляликля, 1970-жи илдя Эцларя мцяллимянин ясасыны гойдуьу бир иш чох тезликля цмумхалг щярякатына чеврилди. Бу – ЯРЯФЯ иди, эяляжякдя бюйцк вя мющтяшям бир халг щярякатынын – талыш милли щярякатынын йени мярщялясинин яряфяси!

80-жи иллярин йенидянгурма вя ашкарлыг сийасяти, юз йарымчыглыьына вя бцтцн нюгсанларына бахмайараг, талыш милли щярякатынын йени мярщялясинин эенишлянмясиндя явязсиз рол ойнады.

З. Балайанын “Ожаг” китабына жаваб олараг йазылмыш вя яслиндя Азярбайжан торпаьынын вя ящалисинин эуйа тцрк мяншяли олдуьуну “сцбут етмяк” мягсядини эцдян С. Рцстямханлынын “Юмцр китабы” талыш зийалылары арасында кяскин етираза сябяб олду. Елми жящятдян чох зяиф, демяк олар щеч бир тарихи факта сюйкянмяйян, чох вахт мцяллифин хястя фантазийасынын мящсулу олан вя талыш халгынын милли мянлийини тящгир едян (мцасирлярин бязиляринин щаглы олараг “Юлцм китабы” адландырдыьы) бу китаба талыш зийалыларынын йаздыглары жаваблары республика мятбуаты чап етмякдян бойун гачырды.

Сюзсцз ки, халгын жошуб-дашан етираз дальасы юзцня бир йол тапмалы иди. Беля бир йол ися талыш дилиндя, талыш халгына хидмят едян мятбу органынын – гязетин няшрини башламаг ола билярди.

1989-жи илин йай айларынын бириндя Минск шящяриндяки мещманханада бир литвалы иля сющбят заманы Азярбайжанда талышларын вязиййяти иля баьлы бу жцр епизодлары щямсющбятинин нязяриня чатдыран А. Щябибов, щямин шяхсдян Литвада талыш дилиндя гязет чыхармаьын мцмкцнлцйц щаггында тяклиф алмышды.

Талыш зийалыларындан ики няфяр – Защиряддин Ибращими вя Сейидаьа Я. тяжили Вилнцс шящяриня эетмяли олдулар. Бир ай кечяндян сонра, щяддиндян артыг язиййят вя хярж щесабына олса да, “Толыши сядо” гязетинин биринжи нюмряси ишыг цзц эюрдц! 80-жи иллярин сонларында юлкядя щюкм сцрян чятин сосиал-игтисади вязиййят шяраитиндя гязетин пулуну демяк олар бцтцн халг йыьмышды! 50 иллик фасилядян (30-жу иллярдя чапы гадаьан олунмуш “Сыя толыш” - “Гызыл талыш” гязетиндян) сонра бу, илк талыш гязети иди!

Гязетин икинжи нюмряси щямин илин октйабр айында Бакыда чап олунду. Цчцнжц нюмрянин чапы ися, 1990-жы илин йанвар щадисяляри иля ейни вахта тясадцф етдийиндян, баш тутмады.

Буна бахмайараг, гязетин чапынын чох бюйцк ящямиййяти олду. Талыш зийалылары бу гязетин васитяси иля илк дяфя олараг халгы наращат едян вя щяйяжанда сахлайан суаллара жаваб веря билдиляр…

Халгын милли юзцнцдяркинин эцжлянмясиндя 1989-жу илдя кечирилян ящалинин Цмумиттифаг сийащыйаалынмасы компанийасы явязсиз рол ойнады. Бу компанийанын милли щяряката эятирдийи ян бюйцк йенилик онун тяшкилатланмасы олду.


ЩАШИЙЯ: Щяля ящалинин 1979-жу ил Цмумиттифаг сийащыйаалынмасы дюврцндя Шаьлясе кяндиндя З. Ибращиминин тяшкил етдийи эизли бир груп фяалиййят эюстярир вя ящали арасында мцвафиг тяблиьат иши апарырды. Бу тяблиьатын нятижясиндя о заман бир чох шаьляселиляр юзлярини талыш йаздырмышдылар (тябии ки, сийащыйаалынманын нятижяляриндя бу факт юз яксини тапмамышды!). Кянд зийалылары индинин юзцндя дя о компанийа заманы кяндин аьсаггал зийалыларындан бири олмуш, Ланкон район партийа комитясинин цзвц (!) мярщум Ясяд Ясэяровла сайыжы Казым Аббасов арасында олмуш диалогу йахшы хатырлайырлар.

- Я. Ясэяров: “Мяним аилямин доггуз цзвцнцн щамысыны талыш йаз”!

- К. Аббасов: “Ясяд ями, ахы, сян…”


  • Я. Ясэяров, онун сюзцнц кясяряк: “Нежя дейирямся, о жцр дя йаз”!

(Сонрадан щямин група дахил оланларын щамысы цзя чыхарылмыш вя ДТК-да онларла “мцвафиг” сющбят апарылмышды…)

Шаьлясе кяндинин зийалылары мцтяшяккил гайдада ятраф кяндлярин бцтцн сийащыйаалма мянтягяляриндя вятянпярвяр шяхслярин йерляшдирилмясиня наил олдулар. Ятраф кяндлярдян вя районлардан зийалылар дястя-дястя Шаьлясейя эялир вя йа мяктуб васитясиля ялагя сахлайырдылар. Жамаатын арасында эениш тяблиьат иши апарылыр вя щамыйа сийащыйаалма заманы юз миллиййятини талыш йаздырмаг тювсиййя олунурду. Ш. Талиби зоя, М. Яьягуляванд, М. Сяфяров вя онларла диэяр зийалылар мящз бу дюврдя Шаьлясе зийалылары иля таныш олмуш вя ващид жябщя щалында чыхыш етмяйи гярарлашдырмышдылар. Талыш дийарынын щяр йериндя кцтляви сурятдя имзалар топланылыр, “Мян талышам” ады алтында тяртиб олунмуш бланклара щамы щявясля имза атырды. ССРИ Али Советиня, Сов. ИКП МК-йа, ССРИ Статистика комитясиня вя с. тяшкилатлара кцтляви шякилдя телеграмлар вурулурду. ССРИ Статистика Крмитяси сядринин мцавининин имзаладыьы рясми арайышын алынмасы халгы бир даща рущландырды. Бу мцнасибятля тяшкил олунмуш пикет иштиракчылары “Арайышын” Ланкон район партийа комитясинин органы олан “Ленинчи” гязетинин биринжи сящифясиндя дярж етдирилмясиня наил олдулар!


Ланкон районунун Шаьлясе, Холмили, Мамустя, Осякуъя, Вылвон, Масал районунун Мядо, Щышкядя, Лик вя Осторо районларынын яксяр кяндляриндя дайаг дястяляри фяалиййят эюстярирдиляр.

Сийащыйаалынманын илк эцнляри адамлар кцтляви сурятдя юзлярини “талыш” йаздырырдылар.

Компанийанын баша чатмасына аз галмыш республика рящбярлийи бундан хябяр тутду. Бир эцнцн ярзиндя Бакыда йцксяк вязифялярдя ишляйян талыш миллийятиндян олан шяхслярин демяк олар щамысы бюлэяйя езам олундулар. Онлар дярщал бцтцн мянтягялярдя ящали иля сющбятляр апармаьа вя онлары бу фикирдян дашындырмаьа башладылар. Мцхтялиф нюв тязйиг вя щядя-горху щесабына онлар жамааты “азярбайжанлы” йазылмаьа разы салмаьа чалышырдылар. Бланкларда “талыш” сюзцнц позур вя “азярбайжанлы” йаздырырдылар (бланклар карандашла долдурулдуьундан, бу иш о гядяр дя бюйцк зящмят тяляб етмирди). Вятянпярвяр гцввяляр тяжили Москвайа телеграмлар вурур вя бу ганунсузлуьун гаршысыны алмаьы тяляб едирдиляр. Онлар эежя иля бцтцн мянтягяляри эязир вя позунту фактларыны гейдя алырдылар. Онларын мялуматына эюря, бир эежя ярзиндя тякжя Ланкон районунун Холмили кянд мянтягясиндя 26 мин бланк дяйишдирилмишди!

Ертяси эцн ССРИ Статистика Комитяси сядринин мцавини Гурйев Ланкона эялди. Вятянпярвяр гцввялярин иштиракы вя тязйиги шяраитиндя (кяндин бцтцн ящалиси митингя топлашмышды) фактлар йохланылды вя ганун позунтуларынын олмасы фактлары тясдиг олунараг актлашдырылды.

Лакин, тяяссцф ки, республика рящбярлийи юз мянщус ниййятиня наил олду. Демяк олар, Шаьлясе кяндиндян башга, бцтцн йерлярдя сийащыйаалынма бланкларыны щюкумят нцмайяндяляри дяйишдиря билдиляр. Нятижядя, 1989-жу ил ящалинин Цмумиттифаг сийащыйаалынмасынын йекун щесабатында демяк олар тякжя Шаьлясе кянд сийащыйаалма мянтягясиня дахил олан ящалинин – 21276 няфярин ады галды!

“Вокруг света” ъурналынын мцхбири М. Ажыйевин йухарыда ады чякилян вя талыш милли рущунун йцксялмясиня явязсиз тякан вермиш мягаляси мящз бу эцнлярдя йазылмышды. Республика рящбярлийинин бцтцн жидди-жящдляриня (ону бир щяфтя Бакыда сахламышдылар. Мягалядя бунунла баьлы беля бир епизод юз яксини тапмышдыр: “Мяним, - талышлар, кечмиш Талыш ханлыьынын халгы щаггында очерк йазмаг фикриндяйям, - сюзляримя Азярбайжан Статистика Идаряси ряисинин мцавини А. А. Мяммядов, - “Щялялик Бакыда галын. Бурада да бахмалы шейляр чохдур”, - дейя чох бюйцк хейирхащлыгла жаваб верди”) вя район рящбярлийинин йайындырыжы “маневрляриня” бахмайараг, Шаьлясе зийалылары эежя икян ону, юзцнцн мягалядя йаздыьы кими, Ланкон мещманханасындан “оьурлайыб” кяндя эятиря билдиляр. Мящз онларла ямякдашлыг нятижясиндя, М. Ажыйевин талыш халгы щаггында юйряня билдикляри Цмумиттифаг мигйасында вя дцнйанын бир чох юлкяляриндя танынмыш бир ъурналын сящифяляриндя ишыг цзц эюря билди. Совет халгы вя дцнйа тягрибян 60 илдян сонра, нящайят, талышларын доьрудан да “йох олмадыьындан”, йашадыьыны вя щятта, артдыьындан хябяр тута билди.

Мягаля Азярбайжанда чох бюйцк якс-сядайа сябяб олду. Йцзлярля, бялкя дя минлярля талыш зийалысы онун тясири алтында санки ясрлярин гяфлят йухусундан ойанды. Диэяр тяряфдян ися, щюкумятин тапыб диля тутдуьу йаланчы зийалылар она гаршы мцхтялиф мязмунлу щяжвляр йазмаьа, ону аз гала “ермяни жясусу” олмагда иттищам етмяйя башладылар.

Лакин щюкумятин билаваситя рящбярлийи алтында кечирилян тядбирлярин якс- сядасы даща эцжлц олду. О вахта гядяр айры-айры груплар вя тяк адамларын етираз вя тяблиьат характерли щярякятляри 90-жы иллярин яввялляри цчцн эцжлц бир халг щярякатына чеврилди. Йени дювр талыш милли щярякатынын тяшкилатланмасы дюврц башланды…