https://electroinfo.net

girniy.ru 1 2 ... 5 6

II -боб. Валюта бозори инструментларининг моделлари.


Таянч иборалар:


Макроиқтисодий агрегатлар; Девальвация; Ревальвация; Деноминация; Дефляция; Пул агрегатлари; Валюта курси; Фиксинг; Конвертация; Монетар индикатор; Валюта интервенцияси; Фишер самараси; Секъюритизация; САМЕL ўлчови; Ссуда фондлари; Ғазна нотлари; Корпоратив нотлар; Депозит сертификатлари; Банк акцентлари; Эркин валюта операциялари.


2.1 Миллий валюта концепцияси

Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида макраиқтисодий агрегатлар мувозанатини сақлаш ўта муҳим масаладир. Макроиқтисодиётда беш агрегат бўлиб:


  1. Ишсизлик даражаси;

  2. Инфляция даражаси;

  3. Иқтисодий ўсиш даражаси;

  4. Банк учет ставкалари;

  5. Валюта курслари;

Ишсизлик ва инфляция даражасини пасайтиришда Джон Кейнснинг мультипликатор моделидан фойдаланса бўлади.

Кейнс модели давлат назорати остида бозор иқтисодиёти ислоҳотларини ўтказишда қўлланилади.

Кичик бизнес ва тадбиркорликка кенг аҳоли оммаси жалб қилиниб ишсизлик даражаси пасайтирилса, истеъмол саватчаси нархи туширилиб, нақд бўлмаган пул обороти кучайтирилса инфляция даражаси пасайиши мумкин.

Иқтисодий ўсиш даражасига пул-кредит сиёсати беқиёс таъсир кўрсатади. Умуман олганда пул–кредит сиёсатига савдо баланси сальдоси ва бюджетда экспансия сиёсати жиддий таьсир кўрсатади. Савдо баланси сальдоси ва бюджет сиёсатини мувофиқлаштиришда валюта бозорини ривожлантириш ижобий таьсир кўрсатади.

Валюта бозоридаги асосий мақсадимиз ички ва ташқи қарзни бошқариб– нархларни мувофиқлаштириш “коридорида” сақлаб қолиш. Бунда энг асосий кўрсаткич, давлат ички қарзи ялпи ички маҳсулот ҳажмининг 60% дан ошмаслиги мақсадга мувофиқдир.

Давлатнинг самарали пул-кредит сиёсати натижасида инфляция бартараф этилади ва иқтисодий ўсиш даражаси таъминланади. Бунинг учун давлат бюджет сарф-харажатларини камайтириши, солиқ юкини пасайтириш ва пул массасини чеклаш зарурдир.



Марказий банк инфляцияга қарши чоралар кўриб, қуйидаги сиёсатга амал қилади:


  1. пул массасини чеклаш;

  2. пул агрегатларини мувофиқлаштириш;

  3. қайта молиялаштириш ставкаларини пасайтириб бориш;

  4. кредитлар, фоизлар ва банк заҳирасига ажратиш меъёрлари бўйича фоиз ставкаларини ўзгартириш.

Жаҳон тажрибасида пул массасини чеклашда қуйидаги усуллардан фойдаланилади: девальвация, ревальвация, деноминация ва дефляцион сиёсат.

Ҳукумат қарорига асосан миллий валюта нархи чет давлат валютаси нархига нисбатан қиммат бўлиши ревальвациядир.

Девальвация –бу пул бирлигининг олтин қийматига нисбатан пасайиши ёки сўм курсини АҚШ доллари курсига нисбатан пасайиши.

Деноминация – нарх масштабини катталаштириш ёки пулдаги нолларни камайтириш.

Дефляцион сиёсат – пул-кредит ва солиқ механизмлари ёрдамида пулга талабни чеклаш усули.

Валюта бозорида пул агрегатларини бошқариш механизми инфляция даражасини камайтиришга қаратилгандир. АҚШ да инфляция даражаси 2-3% йиллик сақланиб қолинмоқда. Бунга асосий сабаб қуйидаги пул агрегатлари қабул қилинганлигидадир:

М1 оборотдаги нақд пул массаси 3%,

М2 пластик карточкалар 47%ни ташкил этади.

М3; М4 – қимматли қоғозларни ни ташкил этади ва 50%га етади..

  • М1 металл долларлар ва банк жамғармаларига жойлаштирилган маблағлар,

  • М2-пластик карточкалар бўлиб, тезкор ва тижорат банкларидаги маблағлар, 4 йилгачан жойлаштирилган М1 пул воситалари,

  • М3-қимматли қоғозлар ва маҳсус кредит ташкилотларидаги жамғарма маблағлар (шу жумладан М2),

  • М4-узоқ муддатли мажбуриятлар ва тижорат банкларидаги депозит сертификатлари, шу жумладан М3 тегишлидир. Пул агрегатларининг ўсиши М4=5.1-6.0% бўлса, М2 =.6-6.1%, қисқа муддатли банк депозитлари М1=4.3-5.7%.

Халқаро монетар алоқаларининг мувозанатини сақлаб қолишда қайта молиялаштириш ставкалари ва депозит фоиз ставкаларини пасайтириб бориш ката самара бериш мумкин.


Бугунги кунда қайта молиялаштириш ставкалари: Евроиттифоқда 3,35%, АҚШда 1,92%, Ўзбекистонда 15% бўлганда тижорат банкларининг кредит бўйича фоиз ставкалари 1.5 – 4 % гачан кўпайиши шаклланган.

Тижорат банкларининг кредит бўйича фоиз ставкалари Евроиттифоқда 4.5-5%, АҚШ да 3-35.%, Ўзбекистонда 24 фоиздан ошмайди.

Тадбиркорликни қўллаб қувватлаш, аҳоли жамғармаларини кўпайтириш ва инвестицияларни жалб қилиш учун тижорат банклари фоиз ставкасини пасайтириб бориши ўта муҳим масаладир.

Банклардаги депозит счётларига аҳолини пул маблагларини жалб қилиш долзарб муаммодир. Бу нақд пул оборотини камайтиради ва конвертацияга йўл очади.

Миллий валюта конвертацияси экспорт ўсишини рағбатлантиради. Конвертация 2 хил бўлади:Ташқи ва ички конвертация.

Ташқи конвертация– юридик ва жисмоний шахсларнинг ички ва ташқи операцияларида ишлатадиган валютасини конвертациялашга ўтишдир.

Ички конвертация– валюта биржаси ва пул алмащтириш шаҳобчалари орқали доллар жамғармаларига етишиш.

Тўлов балансининг жорий операциялари– бу жорий операциялар бўйича, ҳамма валюта чеклашларни бартараф этиб жорий операциянинг конвертациясига тўлиқ ўтишдир. Бу билан чет давлат валюта бозорини эркинлаштиришга эришилади.

Монетар индикатор– пул массасининг йиллик ўсиш сурьати. Бунга асосан қуйдаги факторлар таьсир кўрсатад:


    1. Долларнинг арзон курси;

    2. Долларнинг қиммат курси;

    3. Долларнинг ўртача курси;

Долларнинг арзон курси сақланса– аҳолининг реал даромадларини ўсишини таьминлайди.

Долларнинг қиммат курси чет давлат инвестициялар оқимини таьминлайди. Долларнинг ўртача (меёрий) курси товарларни кириб келиши ва чиқиб кетишини таьминлайди.

Иқтисодий инқрозлар натижасида ёки халқаро муносабатларда зиддиятларни кучаиши натижасида валюта бозорида валюта курси пасайиб кетиши мумкин. Шунда жахон валюта фонди таклифига асосан Марказий банк ички фоиз ставкаларни кўтаради, натижада тижорат банкларининг ликвидлиги кескин ёмонлашади.


Валюта интервенцияси– миллий валюта курсини камайтириб, чет давлат валютасидаги қарзлар салмоғини ошириб, мажбуриятларни кўпайтиради. Чет давлат валютаси алмаштириш курсининг ўзгариб туриши, валюта операциялари натижасида зарарлар потенциялини пайдо бўлишига олиб келади. Бу зарарлар қуйидаги ҳолларда содир бўлади:


  1. чет давлат валютасини сотиш ёки сотиб олиш;

  2. чет давлат валютасида сотиб олинган қимматли қоғозларни сотиш ёки сотиб олишда;

  3. чет давлат валютасида кредитларни жалб қилишда.


Агар давлат ўз олтин захирасидан бир қисмини сотса олтин захирага боғлиқ миллий валюта курси пасайиб кетади. Бу эса фоиз ставкаларини кўтарилишига, инвестицияларни камаиб кетишига олиб келади. Бунинг натижасида ишсизлик ва нарх–наво кўтарилиб кетади.

Агар инфляция даражаси пасайса, миллий валюта қиймати ошиб кетади.

СОП - сотиб олиш (харид) паритети (чўғи)– валюталар муносабатини белгиловчи назариядир.

Инфляция даражаси ўзгарганда, алмаштириш курси ҳам ўзгаради. Икки давлатдаги товарлар нархи бир хил бўлса сотиб олиш паритети қуйидаги формула асосида ҳисобланади:


4.3. СОП= εt-εo/ εo= ib,t-yt/1+if,t;


ε– алмаштириш курси;

i– инфляция даражаси;

b– давлат рақами;

f– бошқа давлат;

o– бошланиш даври;

t– ҳисобот даври оҳири.


Келгуси алмаштириш курси:


4.4. εt= εo(1+ib,t/1+if,t)


Мисол 4.1.


АҚШда истеьмол нархи индекси 100 доллардан 106 долларгача, Японияда 100 доллардан 103 долларгача кўтарилди, йил бошида алмаштириш курси: 160 иена, 1 доллар ёки 0,00625 доллар 1 иена тўланса:


СОП(ib,t)= 106-100/100=0,06

СОП(if,t)= 103-100/100=0,03

εt= 0,00625(1+0,06/1+0,03)

Курс

Иена/доллар S1


S

εt


εo

D2

D

Q1 Q2 Q3 Иена/доллар


Таҳлил: Натижа доллар курси 0,00643 1 иена учун ёки 155 иена 1 долларга тенг. АҚШда инфляция даражаси кўтарилишига қарамасдан валюта курси мувозанати иена фойдасига ҳал бўлиб, иенага талаб ошиб бормоқда, лекин иена таклифи камайиб бормоқда.


Фишер самараси (ФС)

Фишер самараси икки банкдан қайси бири юқори фоиз ставкада даромад беришини билдиради.

Банк номинал фоиз ставкаси бошқа давлатга нисбатан кичик бўлса, бу давлвтда инфляция даражаси кичик бўлади. Реал фоиз ставкалари тенглашади.

«Фишер самараси» (ФС) асосан банк номинал фоиз ставкаси, инфляция даражаси ва реал фоиз ставкасидан келиб чиқади.


ФС= (1+r)=(1+R)(1+i);


Бу ерда r– номинал фоиз ставкаси; R– реал фоиз ставкаси; i- инфляция даражаси;

«Фишер самараси»га асосан, қайси бир давлатнинг банк фоиз ставкаси кичик бўлса, келгусида миллий валютаси мустахкамланади.

Валюта курсларининг ўзгаришини баҳолашда фоиз ставкалари фарқини ҳисобга олсак бўлади.

Мисол 4.2.

АҚШда инфляция даражаси 2,9%, реал фоиз ставкаси 5% бўлганда Японияда инфляция даражаси 1,5%, Фишер самараси (r)ни ҳисобланг:

r= (1,05)*(1,029)-1= 8,045%

r= (1,05)*(1,015)-1= 6,575%


Таҳлил: Агарда Япония ва АҚШда инфляция даражаси бир хил бўлса, фоиз ставкалари АҚШда= 8,045% Японияда= 6,575% АҚШда юқори даромад

беради, натижада инвестор ўз маблағларини АҚШ иқтисодиётига жойлаштиради ва реал даромад олади.


ФС ёрдамида ҳисобланган фоиз ставкалар шуни кўрсатдики АҚШда юқори бўлганда Японияда паст бўлса, доллар баҳоси пасайиб кетади ва қадрсизланади. Бунда доллар иенага нисбатан пасайиши фоиз ставкалар фарқига пасайиши содир бўлади, Япония товарларига талаб ошиб кетади.

Валюта курси миллий валютанинг чет давлат валютасига нисбатан баҳосини билдиради. Валюта курси пул бирлигининг нархидир. Валюта курси валюта бозорида талаб ва таклиф асосида аниқланадиган коэффициент.

Валютани сотиб олувчанлиги асосан валюта курсининг баҳоловчанлигидир.


Валюта сотиб олувчанлиги қуйдагича бўлади:


  1. жорий иалюта курси;

  2. валюта битимларининг тезкор курси;


Жорий валюта курси 3 хил кўринишда бўлади:

  1. биржа спот курси;

  2. тижорат спот курси;

  3. параллель бозор курси;



Валюта битимларининг тезкор курси яна 3та курсга ажратилади:

  1. форвард курс;

  2. опцион контракт курси;

  3. фьючерс битимлар курси.


Биржа спот курси валюта биржасида фиксинг асосида жорий қилинади. Фиксинг– валюта савдолари аниқ вақтида талаб ва таклиф асосида аниқланадиган курсидир.

Тезкор валюта операциялари валюта резервларини валюта рискидан муҳофаза этишда қўлланилади.

Валюта битимларининг тезкор курси, тезкор валюта контракти тузилганда қўлланилиб ва контракт амалга оширилгунча сақланади.

Валюта битимларининг тезкор курси(Втк) икки усулда аниқланади:


4.1. Втк= Спот курс-Дисконт;


4.2. Втк= Спот курс+Мукофат;


Дисконт усул– фақат кредитнинг фоиз ставкаси, депозит фоиз ставкасидан юқори бўлганда қўлланилади.


Мукофот усул– кредит фоиз ставкаси, депозит фоиз ставкасидан кичик бўлганда қўлланилади.

Тижорат банклари ўз фоиз ставкаларини Марказий банк қайта молиялаштириш ставкасидан 3-5% қимматроқ белгилайди.



Талаб қилиб олгунча депозит счётлари


Аҳолини кенг қатлами талаб қилиб олгунча счётларидан фойдаланиши нақд пул оборотини камайтиради, миллий валютани конвертациясини таъминлайди.

Пулга эҳтиёж ва нақд пулга талаб асосан:

А) демографик тенденцияга таьсир этади;

Б) пулларни электрон воситалар ёрдамида узатишни кенг кўламда қўллашга олиб келади.

Банка тўлаш фоиз ставкалари ўсганда, пулга талабни камайтиради ва операцион сарфларни оширади. Агар фоиз ставкалар тушса даромад ставкалари кўтарилса пулларни банк жамғармасига жойлаштириш кенгаяди ва давлатда нақд пул дефицити бартараф этилади.

«Талаб қилиб олгунча» депозитларнинг тўланадиган фоиз ставкаларини оширилиши, оборатдаги пул массасини кўпайтириб, чет давлат валютасига талабни камайтириб миллий валютани алмаштириш (конвертация) курсига ижобий таьсир кўрсатади.

Миллий валютани конвертацияси экспортни рағбатлантиради. Миллий валюта курсига таьсир кўрсатувчи асосий инструмент бу мажбурий резервлаш (яьни Еврода) ва очиқ бозор сиёсати (чет давлатлар билан)дир.


2.2. Банкларнинг инвестицион инструменти


Учламчи қимматли қоғозлар бозорида институционал ва индивидуал инвесторлар актив фаолият олиб боришади. Институционал инвесторларга банклар, валюта биржалари ва бошқа кредит муассасалари киради. Банкларни бирламчи вазифаси ссуда ва кредит фондларини кенгайтириш.

Банкларда доимо икки муаммо мавжуд: жамғарма ва ссуда фондларида дифицит пайдо бўлиб туради. Буларни бартараф этиш учун активлар секъюритизацияси амалидан фойдалансак бўлади.

Банкларда заёмларга (ссудаларга) талаб ошиб, депозитга қўйиладиган воситалар камайса, қарз олувчилар талабини қондириш учун ссуда фондини кенгайтирувчи ялпи маблағлар излаб топилиши керак. Заемлар сотишдан тушган маблағларни қимматли қоғозлар – акциялар сотиб олиб, олинган фойдани бир қисми депозитлар бўйича тўланадиган даромадларни оширишга қаратса, аҳолини депозитга қизиқиши кенгаяди. Банк жамғармалари кенгайиб, заемларга талаб камайса, жамғармалар бўйича тўланадиган фоизлар дефицити пайдо бўлади. Натижада заемлар ва бошқа активлар ноликвид бўлиб қолади. Ноликвид активларни ликвид активларга айлантириш учун заемларни юқори ликвидлик банк инструментларига қўшиб сотиш керак. Ликвид активлар харидорларидан тилхатва гаровномаларни олиб, устав капиталга жойлаштириб, уларнинг суммасига қўшимча акциялар чиқариб сотиш мумкин. Бу акцияларни инвестицион портфел кўринишида сотиб, харидорларга хизмат кўрсатиб комиссион фоиз ва қўшимча даромад олса бўлади. Шундай қилиб ноликвид активларни ликвид активларга айлантириб сотиш – банк активларини секъюритизациялаштириш дейилади.


Секъюритизация – бу активларни қимматли қоғозларга трансформациялаш, заемлар, кредит бўйича тилхат ва гаровлар асосида қимматли қоғозлар чиқариб сотишдир.

Банклар айрим ипотека ва истеъмол ссудаларини сақлаб қолиб, уларнинг ўрнига молиявий талабнома чиқариб, қимматли қоғоз сифатидаги активни инвестиция портфелига қўшиб сотади. Банкга бу активлар бўйича даромад келиб тушган саин инвестиция портфели эгасига қўшимча даромад оқими келиб тушишни бошлайди.

Банк инвестиция портфели таркибига акциялар, облигациялар, векселлар, хазина нотлари , ссудалар, молиявий фьючерслар, опционлар, ўсувчи облигациялар, эркин валюта операциялари шартномалари ва бошқа секъюритизацияланган активлар киради.



следующая страница >>