https://electroinfo.net

girniy.ru 1 2 ... 14 15

ФФФФ042 ОМҚ


Редакция № 1


стр. из






ҚАЗАҚСТАН ОҚУ ЖӘН Е БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті

3 деңгейдегі СМК құжаты «Пәннің оқу әдістемелік материалдары»

ОМК

ПОӘК 042-14-4-02.01.20.03.03.-2012

4 басылым



«ХИРУРГИЯ»


ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

5В120100 - «ветеринариялық медицина» мамандығы үшін


СЕМЕЙ-2012


Мазмұны:

  1. Глоссарий

  2. Қолданылатын әдебиеттер

  3. Дәріс және ЛЖС материалдары



1. Глоссарий

cheir -қол

ergon- әрекет ( хирургия - қолдың әрекетесуі) (грекше)

Tomia – айыру, жару, кесу, шабу, қақ айыру

Ektomia-шабу, жону, ою

Extirpation-сылып тастау, (сүйектегі етті сылу)

Resection- жартылай кесу

Amputation-перифериалық мүше бөлігін алып тастау

Stomia- терең жара (тесік)

Tenotomia- сіңірді кесу

Laparotomia- құрсақты ашу, немесе кесу

Laryngotomia – көмекейді ашу немесе кесу

Sinus maxillaries-үстіңгі жақ қуысы

Pleurocentensis-плеваны тесу (кеуде қуысының қабырғасын тесу)

Thoracotomia –кеуде қуысын ашу

Resection costae – қабырғаны ою

Spatial-

Cavum subarachnoidale – өрмекшіторы тәріздес қуыс (жұлын, мидағы жұмсақ және өрмек тәріздес қабаттағы торлы қабат деп сипатталады )


Cavum subdurale- субдуралды қуыс (ми мен жұлының қатты торлы қабатында орналасқан )

Spatium epidurale – эпидуралды кеңістік(ми мен жұлының қатты қабатымен омыртқа арнасының қабырғасында орналасқан) – эндоостом

Anaesthesiologia – жалпы және жергілікті жансыздандыру

Anaesthesia – дене бөлімінің немесе барлық тұлғаның сегшізтігі жойылуы

Anaesthesia generalis – жалпы наркоз

Anaesthesia localis – жергілікті ауырсындырмау

Anaesthesia infiltratа –ұлпаларға қабаттықпен жергілікті ауырсындырмауда ертінділердің сіңуімен ауырсынбау нәтижесі

Anaesthesia regionalis – өткізгіштік, жүйке жүйесінің жақын маңын ауырсындырмауда ертінді арқылы жергіліті ауырсынбауы

Aplasia – туған уақыттан мүшенің жоқ болуы

Aseptica – жаларды инфекциядан заразсыздандыру арқылы сақтау

Vasectomia – шәует жүретінтамырын кесу

Mission sanguinis –қан алу

Haemorrhagia - қан кету

Castratio – пішу

Punctio –шаншу, тесу

Resectio – кесіп тастау

Hernia - жарық анатомиялық қуыстан ішкі мүшенің түсуі

Injectio – енгізу арнайы сұйықтарды емдік немесе диагностикалық мақсатпен енгізу

Stenosis – қуыс мүшелердің диаметрінің кішірейуі

Sterilisatio – заразсыздандыру


2. Әдебиеттер

1. Негізгі

1.1. Магда И.И. Иткин Б.З.Воронин И.И.Оперативная хирургия с основами тапогрфический анатомии. М.Колос, 2003 г. 360 с.

1.2 Магда И.И. и др. Оперативная хирургия (учебное пособие) М. Агропромиздат,1990 – 333 с.

1.3. Магда И.И. и др. Оперативная хирургия с основами топографической анатомии домашних животных – М.,Колос, 1979. -360 с.

1.4 Мурәлінов К.Л. Оперативті хирургия. (оқулық құрал) —Алматы Каз.ҰАУ . 2006 ж 416 б.


1.2.Қосымша

1.2.1. Алиев А.А. Новейшие оперативные методы исследования жвачных животных. – М., Агропромиздат, 1985. -158 с.


1.2.2. Кузнецов Г.С. Хирургиеческие опнрации у крупного рогатого скота. – Л.: Колос, 1973.

1.2.3. Магда И.И. Воронин И.И. Обезболивание животных – М.: Колос, 1974.

1.2.4. Орлов Ф.М. Лукьяновский В.А. Словарь ветеринарных хирургических терминов. – М.: Росагропромиздат, 1988 –301 с4.2.5.Ветеринарный энциклопедический словарь / под ред. Шишкова В.И. –М.: «Советская энциклопедия», 1981. -640 с.

1.2.6. Уша Б.В., Жуленко В.И. и Волкова О.И. Фармакология /под рек. Проф. В.И. Жуленко. – М.: Колос-2003. 376 с.

1.2.7. Саленко П.Т. О топогрфической анатомии животных //Ветеринария, 2001 -2004 -№ 4 –С. 35-38.

1.2.8. Цыредоржиев Б.Ж. Носовой зажим для фиксации крупного рогатого скота //Ветеринария, 2004 -№ 6 – С.50

1.2.9.Порфирьев И.А. и др. Обезболивание лидокаина гидрохлоридом //Ветеринария, 2003 -№ 3 -С.42-44.

1.2.10. НечаевА.Ю. Ветеринарная анестезиология в учебном процессе //Ветеринария,2002 -№10 –С. 53-54.

1.2.11. Хаперский Ю.А., Луницин В.Г. Остановка кровотечения при срезке

пантов у маралов //Ветеринария,2004 -№ 6 –С.45-47

1.2.12. КашинА.С. Профилактика и остоновка кровотечений у животных. М . 1982 г.

1.2.13. Кашин А.С. Хирургические операции у животных //Ветеринария 2000 -№1 –С.44-46

1.2.14. Кашин А.С., Медведева Л.В. Закрытие после операционных ран брюшной стенки у животных //Ветеринария, 2001 -№11 –С. 38-40

1.2.15.ТарасенкоП.А., Трояновская Л.П. Изменение показателей крови телят при руменотомии //Ветеринария. 2004. -№ 6 –С.45

1.2.16.ШиякинаТ.Н. Грыжесечение интравагинальных грыж у поросят //Ветеринария,2000 -№ 5 –С.41-42.

1.2.17. Кашин А.С. Пупочная грыжа //Ветеринария, 2000 -№ 11 -С.44-45.

1.2.18.Рациональные способы кастрации продуктивных животных – М.: Россельхозиздат, 1977 – 178с.

1.2.19. Кашин А.С.Кастация животных //Ветеринария, 2000 -№ 5 С.44 -47.


1.2.20. . Кашин А.С. Клещи копытно-кастрационные //Ветеринария, 2001 -№ 6 –С. 37-38

1.2.21.Стекольников А.З.,ЛебедевА.В.,Нарусбаева М.А. Кастрация жеребца-крипторхида //Ветеринария, 2000 -№1 –С.46-47.

1.2.22.Поваженко И.Е. Кастрация животных -Киев,Урожай.1975 -213 с.

4.2.23.Абишев Г. Травматизм сельскохозяйственных животных, Алма-Ата, «Кайнар», 1975. -168с.

1.2.24. Кашин А.С., Медведева Л.В. Вправление вывиха коленной чашки у лошади //Ветеринария, 2003 -№ 3 –С. 8-9.


Дәріс 1. КІРІСПЕ. ОПЕРКАТИВІК ХИРУРГИЯ ПӘНІНІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ (ЛЖС -1)

Хирургиялық операция жөнінде ілім.

Хирургиялық операцияның жіктелуі.

Хирургиялық операцияның мазмұны.

Оперативтік хирургия пәнінің мақсаты хирургиялық операцияларды әртүрлі әдістермен жасау техникаларын үйрету. Оның өндірістегі максаттары; а) қысқа мезгілде ауырған малдың төмендеген өнімділігін қалыпына келтіру және жоғарлату; б) ауырған малдың жұмас істеу қабілетін қалыпына келтіру; в) мал басын көбейтуге жәрдемдесу; г) ет, жүн және сут өнiмдерiнiң сапасын жақсартуға және молайтуға жәрдемдесі. Қазақша операцияны – ота жасау, ал хирургты оташы деп атап жүр.

Сонымен оперативтік хирургия басқа да пәндермен қатар болашак ветеринариялық медицина мамандарын дайындауға жағдай жасайды.

Оперативтiк хирургия пәні мал дәрігерлерін дайындаудагы басты мәселелердi шешедi, атап айтканда жануарларға хирургиялык операцияларды жасау әдiстерiн, техникаларын үйретедi. Бұл пән операцияны жургiзудiң негiзгi қағидаларын (принциптерiн), оның жеке мүшелерде, ұлпаларда жасалу техникасын аурудың түрiн, малдың жағдайын ескере отырып зерттейдi. Көптеген операциялар малдьң өмiрiн, жұмыска қабiлеттiлiгiн, өнiмдiлігін сақтап калудың бiрден — бiр әдiсi болып саналады.

Операцияны жасауды ғана бiлiп, оны жасауға болмайтын кездерiн есепке алмасақ жануарлардың өміріне қауіп төнуі және өнiмдiлiгi төмендеуі мүмкін. Бұл пәннің негiзгi мақсаты студенттерге хирургиялық операциялардың теориясы мен техникасын үйрету.


Операция жасау үшін ауырсындырмау жасауды, инъекциялар мен пункцияларды жасауды, ткандерді ажырату техникасын, қан тоқтатуды, тiгiс салу, таңу түрлерін және хирургиялык инфекциядан сақтау жолдарын бiлу қажет.

Оперативтiк тәсiлмен жануарлардың жаракаттануларының алдын алады (мүйізсiздендiру, каудотомия жэне т.б.), эстетикалық түрiн жаксартады (иттің құлақ қалқанын кесу және тағы басқа косметикалық операциялар т.б.).

Операция жасау үшін топографиялык анатомияны білмесе болмайды. Топографиялык анатомия — жануарлар ұлпасы мен мүшлерiнiң орналасу орнын, шекараларын окытатын ғылым. Оперативтiк хирургия пәнi анатомия, гистология, физиология, биохимия, физиология, микробиология, вирусология, фармакология пәндерiне сүйенедi және тығыз байланысты.

Оперативтiк хирургия пәнiн оқып, меңгеру нәтижесiнде студент Қазақстан Республикасының мемлекетiк стандарт талаптарына сәйкес муйiздiң өсуiнiң алдын алу әдістерін, каудотомияны, еркек малды пiшудi, ұргашы малды овариоэктомиялауды және басқада өндірісте жаппай жасалатын хирургиялык операцияларды, сонымен катар оперативтік емдiк шараларды ұйымдастыруды бiлуі кажет.

Ол хирургиялык инфекцияныц алдын алу және онымен күресу әдiстерiн менгереді. Хирургтың қолын, операциялык алаңды, хирургиялық құрал саймандарды, арнайы киiмдердi, тiгіс жене таңғыш материялдарды залалсыздандыруды үйренеді.

Хирургиялық операция (лат. орега — әрекет, жұмыс еңбек малдың ағзалары мен ұлпаларына емдiк немесе диагностикалық мақсатта қолданылатын механикалық әсерлердiң жиынтығы. Кейде шаруашылық кажетiлiкке байланысты кейбiр операциялар сау малға да жасалады. Оған еркек және ұрғашы малды пiшу, мүйізсіздендіру, құйырықты кесу және тағы басқа косметикалық операциялар жатады.

ОСЫ ЖЕР

Операцияның негiзгi максаты оны жасағаннан кейiн малдан алынатын өнiмдiлiктi қайтадан қалпына келтiру, шаруашылық құндылығын жоғарлату немесе келбетiн тузеп қальптастыру ушiн (пластикалык). Операцияларды үйде ұстайтын ұсак малдарға (ит, мысьқ т.б) иесiнiң сұрауы бойынша немесе адамгершiлiктi тусiнiктерден, физиологиялык тежiрибе кою үшiн, сонымен катар әшекейлеп әдемiлеу үшiн (косметикалык) максаттар мен жасалады.


Операцияның жасалуы немесе жасалмауы жөнінде көрсеткіштері. Әр операция жасар алдында мукият клиникалык, зертханальик (лабораторлык), рентгенологияльик т.б. арнаулы жургiзiлген зерттеулер аркылы аурудың диагнозы койылады.

Операция жасауға абсолюттi корсеткіштер ол - indication vitalis мысалы басталушы қатерлi iсiкгср. Ішкі мушелерi тусiп қалуы, iшкi мүшелердің орнынан жылжып немесе кысылып қалуы. тыныс жолдарының жiтi бiтеліп калуы, қан кету, пневмоторакс, мес карынның, ултабардың, сокыр iшектiң тимпаниясы, несеп шығаратын жолдардың бітелуі және баскада жiтi аурулар.

Салыстырмалы көрсеткіштер аурудың денсаулыкка маңызды зияннының жоғында, операция жасамау, малдан шығатын өнiмдiлiгiн тәуекелсіз төмендетуге алып келмейтiн жағдайда (катерсiз iсiктер, кысылмаған жарыктар, т. 6.).

Операция жасауга карсы делелдер, малдың жалпы күй жағдайына байланьтсты: коңдылығы, жасына (тым жас немесе ерекше егде), ауру құбылысы күшейген кезi, ауру кең тарап аскынып кеткен себепте, мал естеп таңып терең шок немесе коллапс жагдайына ұшрағанда, терең буаздық немесе күйлеген кезiнде.

Операцияларды шаруашылыкта жiтi ауруларга (карасан, аусыл, шошкалардың тiлме және оба аурулары, жылқының сақауы, топалаң т.б.) карантин салынған кезде, оны алынғанға дейiн жасауға болмайды, тек қана шұғыл окиғаларда малдың өмiрiне кауiп туған жағдайда, жеке гигиенаның барлық ережелерiн сақтап және аурудьң таратылуына тыйым салып, экстрендiк операцияны жасауға болады.

Буқаралық операцияларды шаруашылыктарда операциядан кейiн малды шектеп, уакытша күтiп ұстауга арналган жағдайы болмаса жасауға болмайды. Малды айдаудың, көшiп-конудың алдында немесе жалпы профилактикалық вакцинациялар жасағанда операция жасауға тыйым салынады. Малды егу алдында екі апта ертерек немесе екеннен соң сәл уакыт өткенше жоспарлы операциаларды жасауга болмайды.

Операциялардьщ жiктелуi

Барлық операциялар негiзгi екi топқа бөлiнедi: канды-терiнiң, шырышты кабатарының бүтiндiгi бұзылуымен, және тамырдан қан кетумен сипатталады, және қансыз - дененiң- сырткы жамылғыларының бүтiндiгi бұзылмайды (шыққан буынды орнына салу, зонд жіберу, эндоскопия, катетеризация, таңғыштарды салу және т.б.).


Максатына байланысты операциялар емдiк және диагноздьқ (яғни ауруды анықтау) болады, олардьң турлерi; экономикалық тек қана шаруашьилык көрсеткiштерімен (пiшу) орындалады; эксперименталдық (тәжiрибелiк) аурулардың үлгiлерiн құрастыру, физиологиялык тәжiрибелердiң максатымен организмнiң тiршiлiк әрекетi немесе оның ағзаларының қызметiн зерттеу үшiн жасалады. Емдiк операцияларды жылдам қаурыттық дәрежесiне карай тәуелдi: кiдiрмей шұғыл (экстрендiк), жедел және жеделсiз етiп ажыратады. Кідiрмей шұғыл (экстрендiк) операциялар малдардың өмiрiне қатерлi құбылыстарда iстелiнедi (асфиксия, кан кетуде, мушелер кысымға түскенде, iштегi мушелер түсiп қалғанда немесе олардың бурғылап тесiлгенде, жiтi тимпанияда және т.б.).

Жедел операциялар сол жоғарыда аталған жағдайларда жасалады, егер оларды жасамай ұзак мезгiлге калдырса, ауру жылдам дамуы мумкiн. Оларға катерлi iсiктер жатады, олардың дамуына байланысты метастаздар өршуi болады.

Операциялардьң көбiсi асығыссыз, жедел емес (жоспарлы) болады, оларды алдын-ала жоспарлап, шаруашылық кұндылығына және малдың денсаулығына зиян келтiрмейтiн мезгiлде әдеттегiдей өгкiзедi.

Операциялар бағытына карай: радикалдық болады (лат. гаdiх - түбiр) олардың максаты - ауру себебiн толык жою; паллиативтiктер (лат. ра11iаtus - плащ киiнген, жасырьн) олардың мақсаты әр түрлi жолмен аурудың кауiптi және ауыр симптомдарын жеңiлдету немесе уақытша жойып ауру малдың және оның шаруашылық құндылығын ұзарту ушiн. Сондай операцияларға трахеотомияны, шеменде жинаған сұйықтықты сыртқа шығару, невректомияны, уретротомия т.б.жатады.

Егер инфекция түспеген улпа немесе ағзаларға операция жасалса оны «таза» немесе асептикалық дейдi, басқа жағдайларда операциялар iрiңдi деп саналады.

Пластикалық операциялар — зақымдалған ұлпаларды немесе куйреген ағзаларды пiшінiн немесе қызметiн калыптастыру ушiн.

Косметикалыиқ операциялар казiргi кезде кең орын алып келе жаткан операциялардың бiр түрi — иттердiң кұлағын немесе кұйрығын кесу, тұлғаның әр аумағын әшекейлеп сымбаттау т.б.


Операциялардыц көпшiлiгi бiр сатыда орындалады, бiрак мал әлсiз болғанда, қан көп кету кауыпте, естен таңу’ (шок) даму мумкiншiлiктерде және баска аскынуларда. операцияны кейде екі сатыда жасайды— екi кезеңдi операция.

Хирургиялык операцияньң мазмұны. Операция орындалуы үш жуйелi әрекеттерден тұрады: оперативтiк жету, оперативтiк әдiс, операцияның қорытынды кезеңi.

Оперативтiк жету — операцияньң закьимдалған ағзаны және дерттiң орныны Терi немесе шырышты кабыктардңың бутiндiгiн бузып ашу бөлiмi. Жету колемi. улпалардьң ең аз закьтмдалып, кесiлген тiлiк жасайтыны кесуге арналган ағза козбеii шолуга болуы Он ренерация:гiарьиньщ копшiлiгiнде

оперативтiк жеңудi 1’ ОЗ 1 ш лайыкты ерек яiелiгi болады. Бiрак кейбiр жағдайларда (iшкi мушелер жылжьиганда, операция жасайтын орнына жетуге патологиялык ошактар кедергi

болган барысында) оперативтiк жету бiрталай киындыжтарга соктЫтгысады. Сол себептен оперативтiк жету және тiлу орны операцияның жасалған кезiде толық шешіледi

Оперативтiк әдiс —ауруға ушраган ағзага әрекет ету. Мұнда закымдалған мушелерге өте мукият болып, оньщ бутiндiгiн және тiршiлiк әрекетiн бұзбай сақтауға тырысу кажет. Бул хирургтi физиологияльқ ойлауга, ал операцияны анатомияльқ жасауға мiндеттейдi.

Операцияның қорытынды кезеңi — бул тiгiстердi салу, таңу, дренаж (кәріз кiрiгiзу, кейде арнаулы (ортопедиялык) тағалау әрекеттерi.

Кейде операциялардыц бiрiншi екі кезеңiн бiрiнен-бiрiн шектеуге болмайды (абсцессты немесе каяуды тiлiп ашу, жараньң тесiгiн кеңейту).

Орындалатын хирургиялық операциялардьң өз аттары болады, олар барлығы операция жасалатын ағзаларың жиiрек латын немесе грек атаулары және терминiнен қолданатын оперативтiк әдiс аталып косылады. Осы арадан: руменотомия (rumen— мес қарын tome-кесу) — мескарынды тiлу; уретростомия (uгеthra -несеп шығаратын канал, stoma— тесiк) - жасанды несеп шығаратын тесiк жасау; энтерэктомия (еnteron — iшек, есtome - кесу, кесiп алу) - iшек кесiп алу; колпотомия (соlроs - койын, қынап tome - кесу) - қынап кабырғасын кесу; гистерэктомия `hystera — жатыр, кесiп алу).


Малмен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау

Жарақат алган малға жедел емдік көмек көрсетудің жетістігі оған ептеп қарауға байланысты. Бұл кезде малдар қозу ұстінде немесе агрессивті болады және басқа малдар мен қоршаған заттарға шабуыл жасап, өзін және өзге де көмек көрсетуші адамдарды жарақаттауы мгмкін. Аурудың ерекшеліктеріне байланысты малдардың көбісі жасанды тұрысты қол-данады.. Шеткі борбайды немесе көкіректі алка және артқа тастайды, білезік сүйектерін бүгеді және т.б. Улану, ішек-қарын жүйесінің, паралич аурулары кезінде шошқалар, қойлар, жылқыларга тән емес, иттердің отырганына ұқсас, қатты ауру жағдайында екеледі.

Бұның барлығы ауруға ерекше қажеттілікпен жақындасуда және емдік көмек кезінде оған әртүрлі жай-күйлерді беруді туындатады. Себебі жедел қан жоғалту кезінде, емдеуді малдың денесін қимылдатпай, жатқан қалпында қолданады. Ірі мүйізді малға өткір жарақаттар кезінде, малды көтеріп және күттірмейтін белсенді массаж жасайды. Сыну кезінде, ірі қан-тамырлардың жарақаттануында, жарықтың қысылуын-да малдар тек нақтылы бір қалыпты болады, ауру малдарды жатқы-зып немесе тұргызып тұрып бекітеді.

Ең СОҢРЫ жардайда жергілікті немесе жалпы жансыздандыруды қол-данады. Дененің немесе мүшенің жарақат алған жерлеріне бос және қауіпсіз қол жеткізу үшін ауруды емдеу кезінде манипуляцияның қозғ-алуын шектеу және малдың жарақат алуларын және көмек көрсететін адамдарды сақтандыру үшін малды тоқтатып және оның аяқтарын басына немесе барлық денесіне қатысты қимылдамауды белгілейді.

Әсіресе ірі малдарды бекемдеу үшін олардың жатудагы емес, керісінше тұрып тұрган жағдайда бекемдеу оңай, себебі құлату кезінде және келесі тұруларда кейде ауыр жарақаттар туындалуы мүмкін. Сүйектердің сынуы, бұлшықеттерді, байланыстырушы ұлпалардың, ішкі органдардың бүлінуі мүмкін және т.б.

Операция жасалатын жануарларды зерттеудің негізгі әдістері

Жедел жәрдемді қажет етуші малдар жақсы, қанагаттанарлық, қиын және ете қиын жағдайда болуы мүмкін. Аурудың жалпы жардайы жара-қат-алудың немесе аурудың деңгейі мен сипатына байланысты бола-ды. Мысалы, ең ірі түтікшеден қан кетудің өзі бірден қиын жардайды турызбайды. Ең басында мал өз-езін жақсы сезінеді, ал 1 сагаттан кейін немесе одан да ерте қан қан кету басталады, малдың хал-ахуа-лы темендеп, нашарлай береді. Сонымен қатар асфиксация (булыру), жедел тимпания (мес қарынның желденуі) басталуы мүмкін. Жарақат алудың немесе басқа себептердің қатарында жарақат алран малдың өміріне қауіп төндіретін нашар жағдайға лезде немесе тез жеткізуі мүмкін.


Фермада, қораларда, жайылатын аулада, жайлауда және малға қарайтын басқа да пунктерде көбінесе ұзақ жатқан, тұра алмай, қатты ақсандап жатқан немесе қандай да бір басқа тұрыста тұрран малдарға көңіл аударады. Бұл организмнің жалпы жағдайын өзгертуші жеке және топты жүйелердің функциясының бұзылуын тудыратын талшықтар мен органдардың жарақат алуы мен әртүрлі аурулары кезінде болады.

Жүйкелік, жүрек - қан тамырлары және демалу жүйелерінің қызметтері бұзылган кездегі функционалдық өзгерулер ең алгашқы болып байқалады.


Жедел жәрдем көмегінің тез және дұрыс жүргізілуі:

1) жалпы жагдайды зерттеумен;

2) дененің бөліктерін жеке зерттеумен;

3) жарақаттың алыну жардайларын анықтау үшін адамдардан сұра-стыру арқылы немесе аурудың өрістеу себептерін сұрастырумен қам-тамасыз етіледі.

Жарақат алган малдың жалпы жагдайын қарастырғанда, ең басты назарды жүйкелік және жүрек түтікшелері мен демалуы жүйесіне ауда-рады. Малды зерттеуде қарап шығу мен басқа да қарапайым әдістер оңай қол жетімді, тез орындалады және аурудың жакдайына бага беру үшін , жедел жәрдемді дұрыс көрсету үшін қажет.

Малды қарап шығу. Малды зерттеп және қарап шығу процесінде аурудың жагдайын тез әрі дұрыс анықтау , ОРӘН өз уақытында жедел жәрдемін көрсету үшін ең алдымен пульстің жиілігін және сипатын.де-малуын, дененің жалпы жагдайын, көз қарашыгын және дене темпера-турасының өлшемін белгілеу керек.

Дене жабынын зерттеу. Мүйізді малдың коньюнктивасының езгеруін анықтау үшін мүйізін ұстап басты жанға қаратады, ал кіші малдарда екі қолдың саусақтарымен қабақты ашу керек, ал жылқыларда - үлкен немесе сілтеуіш саусақпен, бірақ бұл бір қолмен зерттеледі. Мұрын-ның кілегей қабықшасын, мұрынның қанаттарын саусақпен кеңейту арқылы қарап шығады.ауыздың кілегей қабықшасын - ерінді созып және ауызды ашып қол немесе арнайы құрал арқылы тексереді.

Сау малдарда кілегей қабыршары ақ-қызрылт түсті болады, конь-юнктиваның және кілегей қабықшасының бозаруы көп қан кетудің бо-лғанын, шок немесе жүрек қызметінің түсуін; көкшіл рең (цианоз) — қиын демалу туралы (булығу) және т.б. дәлелдейді.


Теріні саусақтармен қарап, сипалайды. Терілік жабынның ылгал-дылығын, жергілікті температураның көтерілуі мен төмендеуін, сезгіштілігін, иісін, созылымдылыгын анықтайды.

Жогары сезімдалдықпен сипатталатын терінің ЫСТЫҚТЫРЫ мен ылғ-алдылыры жүйке жүйесінің бұзылуы, талықсулар, травмалық шок ӘЛР-анда, күннің өтуі кезінде және басқада өзгерулердің бұзылуы кезінде болады; ал мұздай тері - бұл босану кезіндегі кесіп алулар, терінің бұзылуы кезінде; травманы алу кезіндегі-ісінгендік, улану, аллергиялық жағдайда болуы мүмкін.

Орталық жүйке жүйесінің функционалдық жардайын ең әлдымен «естің» ауысуы, қараңрылану кезінде, бұлшықет тонусының жардайы мен, көздің қарашығымен, рефлекс бойынша, сонымен қатар темпера-туалық реакция кезінде анықтайды. «Естің» ұзақ қараңғылануы миға қан кетуден туындалады. Орталық жұйке жгйесінің зақымдалуы жағ-дайының қатарында «ес» сақталады. Жгйке жүйесінің функцоналдық зақымдануы бұлшықеттердің еріксіз қысқаруында туындалады, ЯРНИ бұл - талықсулар. Бас миындакы жылуды тұрақтандыратын орталық-тың бұзылуы кезінде дененің жалпы температурасы 1-3°С көтеріледі. Қан тамырлары мен демалу орталықтарының бұзылуы кезінде пульсі мен демалуы дені сау малмен салыстырғанда, ол 2-3 есе жиілейді.

Қарашықтар мен рефлекс жағдайын анықтау. Ең ерекше назарды қарашыққа аударады. Қарашық - көздің қабықшасы ортасындағы тетік, ол арқылы жарық сәулелері өтеді. Шошқа мен иттердің қарашығы шеңбер тәріздес, ал аттар мен күйіс қайыратындарда көлденең жұмыр. Қарашық жарық кезде тартылады және әлсіз жарықта симпатикалық, парасимпатикалық жүйкелерімен жүйкеленетін қарашықтық бұлшық еттерінің қысқарылуының көмегімен кеңейтіледі. Ауру, қозу, қорқы-ныш, күннің әсері, бас миының зақымдануында, электрлі жарақаттар мен булырулар, терминалды жагдайларда қарашықтың кеңейюімен белгіленеді, ал кейбір жардайларда ол тартылады, ал бұл орталық жүйке жүйесінің бұзылуын дәлелдейді.

Зақымдалушының ауыр жардайы кірпіктік, түбірлік және қарашық рефлекстерінің жойылуымен сипатталады. Кірпіктік рефлекс - кірпіктерге қолмен немесе оларға тиісумен туындалатын ауаның қозғалу нәтижесінде қабақтардың жабысуы. Түбірлік немесе көздің касаң қабыгы рефлексі - ҚӘРӘЗДЫҢ шетімен немесе көздің алдыңғы беткейінің қаламдарымен әсер ету кезінде қабақтың жабысуы. Қарашық реакциясын көзді қолмен 2-3 минут жауып тұру арқылы анықтайды. Бұл кезде сау малдардың қарашығы ұлғаяды. Содан соң көзді ашады, ал қарашық баяры қалпына тез оралады.


Сезім және ауру рефлекстері жүйке жүйесінің зақымдануы кезінде,

улану және жалпы организмнің жардайының бжзылуымен қатар жүретін

аурулардың қатарында болады. Тактильді сезімталдылықты әртүрлі заттармен және дененің ең нәзік бөліктеріне ауаның ағымымен, жеңіл жанасуымен тексереді.

Дене температурасын өлшеу. Малдың жардайын тез багдарлау үшін дене температурасының жалпы көтерілуін шапшаң анықтайды. Ауру малдарда көбінесе мұрны қазады және т.б. арқылы анықтайды. Сау малдарда мұрын, ауыз айналасы сулы және салқын болады. Малдың денесінің жалпы температурасының кетерілуі - әртүрлі өзгерістерге организмнің оң нәтижелі қорғаныс реакциясы. Әдетте дененің температурасының көтерілуі пульстің жиіленуімен анықталады.

Демалудың жиілігі мен сипатын анықтау. Демалу қозралыстарының тереңдігін, ритімін және солардан шырарылатын ауа бойынша 1 минут-та анықтайды. Мүйізді сау малдарда демалу қозралыстары 12-25-ке тең, ал аттарда -8-16-ра, қой мен ешкілерде 16-30, шошқаларда -15-20, ал қояндарда -50-60, ал тауықтарда ол 12-30-ды құрайды.

Ритмінің бұзылуын кеңінен ауаны сору мен оны тез шыраруы бой-ынша белгілейді, сонымен қатар демалушы қозралыстарды теңдей арақашықтықтары уақытта сандарының өзгеруі бойынша белгілейді. Бұл кезде демалу бірден тоқтатылады, одан кейін қайтадан туындала-ды. Демалу қозралыстарындары паузалардың ҰЗӘҚТЫРЫ зақымдалу мен аурудың сипатына байланысты болады.

Аурудың жалпы ауыр жардайы көбінесе жүйкелік жүйенің бұзылуы-мен тіркеседі, сонымен қатар ол жүрек-қантамырларының және дема-лу жүйесінің бұзылуымен қатар жүреді. Оның туындалу себебін анық-тап жою -керек. Бұдан кейін жедел жәрдемнің жоспарының кейінгісін анықтау үшін олардың денелерін жеке-жеке зерттеуге өтеді.

Дененің аудандары мен бөліктерін зерттеу, ол жүйелік және тізбектік болуы мүмкін. Дененің барлық жерін қарап шыру бірінші көзге түсетін жарақаттардан басқа, өзге жарақаттарды анықтаура мүмкіндік береді. Жүйелі тексеру ережеге сай бір немесе екі, және одан көп жарақатта-нулар болран жардайда жүргізіледі. Басқа да, мысалы; зәр шырару сияқты жардайларда дененің анық өзгерулерінің бөліктерін анықтау-мен, зерттеумен шектеледі.


Мұқият және толық зерттеуді ессіз жардайда, шок жардайында, кли-никалық өлім кезінде жүргізеді. Жарақаттанушы малды, оны анықта-РӘН жардайында қимылдатпай зерттейді. Малра жарақат алран кезде ұқыпсыз қараудан туатын шок немесе май эмболиясы туындалуы мүмкін екендігін есте сақтау керек.

Негізінен бұдан кейін басты, мойынды, көкіректің ұяшықтарын, қарынның жиырылуын, омыртқаны қарап шығады.

Жануарларды бекемдеу әдістері

Ең алдымен аурудың хал-жагдайына назар аударады. Жарақат алған жануарга алдынан еш қорықпай, сенімділікпен, мейірімді айқайлаулармен жақындайды, себебі олар жақындап келе жатқан адамды көру керек.

Зақымдалған малды белгілі кезеңдермен қарап шығып, оны зерттейді: ең алдымен басын, сосын мойынын, денесін және аяқтарын. Ауру жерді зерттеу кезінде ең алдымен сау жерлерді жеңіл-жеңіл қагып және сипалаудан бастайды. Үлкен малдарды бұл кезде бір қолмен сипалау арқылы қол тигізеді. Бұл малдың қозғалуын сезінуге мүмкіндік береді және зерттеушінің аяғын аяқтарымен басу мүмкіндігінің алдын-алады. Дененің алдыңғы бөлігін қарап шыру үшін бір қолды жауырын маңына немесе иыққа қояды; арқаны және алдыңғы, артқы аяқты зерттеу кезінде қолды мықын сүйекке қояды. Жарақат алған жерлерді сипалау мен басу ауруды жогарылатады, сондықтан мал олардан қашуга ұмтылады. Осыған байланысты көмекті көрсетуші адам малдар тура-лы осы мәліметтерді білу керек.

Ірі мүйізді мал мүйізімен, маңдайымен немесе артқы аяқтарымен соғуы, сонымен қатар аяқты басып кетуі мүмкін. Осы түрдегі малдарды бекемдеу әдісі көмекті көрсету кезінде аурудың ерекшеліктеріне байланысты болады.

Басты бекемдеу. Мал қозгалмауы үшін кейде оның басын бекемде-ген жеткілікті. Бұл үшін бірнеше әдістер бар. Мысалы, қолдың саусақ-тары немесе мұрындық қысқыштармен мұрынның төменгі ЖӘРЫН баса-ды. Бұл кезде көмекші, малдың жанында басының қасында тұрып, бір қолымен жақындау мүйізді, ал екіншісімен мұрындық аралықты басып тұрады. Аурудың басын бір қолмен көтеру керектігі кезінде бір қолмен мүйізді, ал екіншісімен маңдай бойынша мүйіздердің арасымен жүргізіп, төбеге көтереді. Ең жақсысы мұрындық қысқыштарды қолданган.


Егер де мұрындық қысқыштар болмаса немесе мазасыздықтың ұлга-юына байланысты қолданыла алмаса, онда малдың басын қатты қыса-ды ягни тіреуішке байлайды. Осындай фиксациялық тәсілмен тыныш-талмайтын өте қорқынышты сиырлар мұндай кезде мүйіздерін сынды-рып алуы мүмкін, яғни мұрындық сақиналарды жұлып алады. Сондық-тан малдың тынышталуы үшін, ал кейін эффектінің ұлғаюы үшін малдәрігері бұлшықетке немесе венаішілік 2,5%-тік аминазинді 0,3-1 кг салмаққа енгізеді.

Ш.А.Кумсиев бойынша мүйізді ілмек түйінді бостау етіп бекітіп және онымен ауыздың артқы бұрыштарын орайды. Ілмектің түйінін мұрын-ның қасында байлайды. Көмекші мойынның жанынан тұрады және оң қолымен жіптің ілмегінің түйінін жорары ұстап және түйіннің бұрышы-нан малдың мүйіздері арасындары маңдайды шынтарымен тіреп тар-тады. Сол қол бұл кезде жақындап келе жатқан мүйізді бекемдейді.

Аяктарды бекемдеу.Көмек көрсетуде және зерттеу кезінде мал қимылсыз тұру үшін артқы аяқтарын бекемдейді. Бұл үшін бірнеше әдістер бар. Байсалды малдарда артқы аяқтарын бекемдеуді таяқпен жүргізуге болады, оны екі көмекші ұстап тұрады. Ең оңайы құйрықты аяқтың алдына тартып, оны тізелік түтікшеге дейінгі деңгейде ұстап тұру.

Үлкен шошқаларра емдік көмекті көбінесе тұррызып тұрып көрсетеді. Олардың арасындары ең ірілерін жіптік ілмек көмегімен бекемдейді, ол жорарры жаққа орналастырылады. Бұл үшін қатарластырылып қойыл-РӘН екі қабатталған жіптен ілмек жасайды. Оларды үстіңгі жаққа тар-тып және төмендетіп екі затқа немесе тіреуіштің созылуына жол бер-мей байлаймыз.

Шошқаны металдық сақиналарра байларан дұрыс.

Шошқаның үстіңгі ЖӘРЫН арнайы қысқыштармен қысура болады, олар әртүрлі конструкциялы болуы мүмкін.

Ірі малдарды кетеріп бекемдеу. Малдарда жатуына болмайтын ауру-лары бар. Сондықтан мұндай малдарды тұррызады. Ал бұл малдарды

көтеру ұшін кейде домалақ, әрі тгзу және жұмсақ, қатты қадаларды қолданады.(5,6 - суреттер).


Жату үстіндегі малдарды бекемдеу. Егер малдар жатса, онда тек аяқтары мен басын рана бекемдейді: қысқа жіппен барлық аяқтарын байлайды.




5 - сурет. Қара малды көтеру




6 - сурет. ЖЫЛҚЫРЭ арналган аспалы іліп қоятын аппарат

Малдың денесіндегі аумақтардың қатарында бұл органдардың ке-неттен аурура шалдыгуы мен жарақаттануы кезінде малдың өліміне әкелетін органдар орналасқан. Ең қауіптісі табири қуыстардың (қаңқа, көкірек), қан кетулері және маңызды органдардың жарақаттануы (ми, жүрек, өкпе, бауыр, үлкен артериялар). Бұл кездегі тікелей қауіптілік жарақат алу кезінде немесе оның алрашқы сараттарында туындайды.

Малдың өміріне ең қауіптісі бұл - азықтан жарақат алуы және өңештің жарақаттануы және коллапс, шок, күннің өтуі т.с.с кезінде

туындалатын кенеттен тұншырулар. Ауыз, жұтқыншақ өңештің талшықтары жарақаттанраннан кейін қауіптілік бірнеше сагаттан және бірнеше аптадан соң туындалады. Бұл жардайларда талшықтардың жансыздануды, жергілікті және жал-пы ісінде специфистік инфекция орын алуы ІУІҮМІН. Нәтижесінде бұзы-лган талшықтардың ыдырауы мен организмдегі өнімдердің улануы басталады.

Сондықтан өте ұқыпты болу керек және органдар мен талшықтар-дың бұзылуы кезінде жедел жәрдем көрсете алуды да білу керек.

Қатты қан кетулер ұйқы артериясы мен мойынның көк тамырының, жамбас артериясының, иық артериясының сүйектердің сынган және басқа да жарақаттанулар кезінде болады.

Малдарды тез өлімге алып келетін ауруларга босануга дейін және кейінгі кезеңді, ішек-қарын жолдарының ауруларын, жаңа туылган не-месе жас малдың диспепсиясын, өткір улануларды, күн және жылу өтуі мен т.б. жарақаттануларды жатқызуга болады.

Ауырран мал мен жануарларра алрашқы жедел жәрдем көрсету үшін оларды дұрыс бекемдеу керек. Жарақаттану, улану мен мал өміріне қауіпті басқа да аурулар организмнің реакциясын өзгертеді.

Сонымен бірге мал кенеттен жүдейді, көбінесе мазасызданып, тынышсызданган кгйде басқа малра, айналасындагы нәрселерге со-қтыгып, өзін - өзі зақымдайды. Мал мен жануарлардың індетті ауру-ларының ерекшеліктеріне байланысты, әдеттегіден тыс әр түрлі қылып бекейді; кеуде және бексе жағын ілгері кейінді қозғап (шаншып), тілерсек буындарына сүйеніп(пододерматінде) тұрады, ұлтан сүйектеріне, тілерсек буындарына салмақ түседі (тендениттерде, контрактуралар-да). Сондықтан да мал мен жануарларра көрсетілетін мал дәрігерлік жедел жердемнің нәтижелі болуы, ең алдымен дұрыс та тиімді әдістерді қолдана отырып, бекемдеуге байланысты. Сонымен қатар малды дұрыс дер кезінде бекемдеу, дәрігер мен оның көмекшілерінің өміріне қауіпсіздік шарасы да болып табылады. Кейбір мал патологиясында оларды бекемдеудің арқасында рана қатты ауырсынудан (шок, естен тану, қан ару т.б.) сақтап, өміріне төнген қауіпті азайтамыз. Мал ула-нранда, жарақаттанғанда, ТӘРЫ басқа инфекциялық ауруларра шал-дыққанда олардың сыртқы ортара реакциясы өзгеріп, басында жүріс-тұрысы бү-зылмаса да, асау тартып, жан-жарындары заттарра, басқа малра СОРЫЛЫП, оларра да қауіп тенгізумен қатар, ездері де жарақат-тар алуы мүмкін. Бұл жардайларда мал мен жануар әр түрлі қалыпта болады. Мысалы: қарын, ішек түйілгенде ӘЛДЫҢРЫ, артқы аяқтарын алра немесе артқа созады, уланранда, жүйке салданғанда жылқы, шошқа, қой, ешкі итше шоқиып отырады. Жалпы жардайы төменде-генде мал мен жануарлар көбінесе жатады. Жатқанда да ауырран ЖӘРЫН үстіне қаратып, бүлініп жарақаттанран мүшелерін сыртқы орта-да сақтап, өзіне ыңрайлы жардай жасайды. Сондықтан малра ветери-нарлық жәрдем көрсетер алдында оларра емдеуге ЫҢРӘЙЛЫ қалып жасап бекемдеуіміз керек. Мысалы: жіті түрде қан аққанда, күн еткенде, кеңірдекке бегде зат тұрып қалран жардайда алрашқы ветеринарлық жәрдем малдың сол қалпын өзгертпей жасалады. Ірі қараның іші кеп-кенде оны тұррызып, уқалап, жүргізеді. Малдың СҮЙӨРІ сынранда, ірі қан тамырлары бүлінгенде, ҚЫСЫЛРӘН жарықта.өңеште бөгде заттар қалса, оларга емдік операциялар жасау үшін ыңрайлы қалпын ұстап бекемдейді. Ірі малды тұрран күйінде бекемдеген қолайлы. Өйткені оларды жыру кезінде әр түрлі жарақаттар алуы мүмкін (сүйегі сынады, бұлшық еті, ішкі мүшелері зақымдалады, т.б.) және қолайсыз, қатты жырылса жүйкенің салданатын жардайлары да кездеседі. Ауырран малды бекемдеп зерттеу үшін оның мінез құлқына байланысты атын атап немесе басқа дыбыс беріп ӘЛДЫҢРЫ жарынан жақындау керек. Ауырран малды көріп, тексеру үшін темендегі заңдылықты сақтаранымыз жөн. Әуелі малдың басын, мойынын, денесін және ӘЯРЫН ұстап көріп, содан Малдың ауырран бөлігін зерттеу үшін, қолымызбен сол бөліктің сау ЖӘРЫН ұстап салыстырамыз. Малдың ауырран жерін ұстаранда оның реакциясын бақылап, жақсы бекемделгеннің өзінде малдан соққы алмас үшін зерттеуші дәрігер, кейін қаша алатын ара қашықтық ұстауы керек. Қолмен басып көргенде малдың ауырсынраны білініп, ауруды анықтаура кемек береді. Осын-дай кешенді жұмыс жасаудың арқасында әр малдың мінез-құлқын біліп, сонымен бірге әрі дұрыс, әрі тиімді бекемдей аламыз.


Айта кететін ТӘРЫ бір жай, жалпы, малмен жұмыс істегенде оларра қатты дауыс шырарып немесе қамшы үйіріп сорура болмайды. Керісінше, ЖЫЛҚЫРӘ алдынан немесе жанынан, ірі қарара да алдынан, кейде жа-нынан келіп, атын атап басынан, жалынын сипаран жөн. Себебі жы-лқы артына, ірі қара жанына теуіп, мүйізімен сүзіп зерттеушіге зақым келтіруі мүмкін.

Ірі қараны бекемдеудің әдістері аурудың түріне, ауырран малдың жардайына және алрашқы ветеринарлық жәрдем керсететін жер ЖӘР-дайына байланысты болады.

Ірі қараны жықпай, түрегеліп тұрған күйінде бекемдеу

Негізінен ірі қараны тұрран күйінде бекемдеген дұрыс, өйткені ауру малды ЖЫРЫП тұррызып жүргенде кейде оның жарақаттануы, сүйегінің сынуы, бұлшық етінің жыртылуы, сіңірінің созылуы, ішкі арзаларына зақым келуі, жүйкесінің салдануы да жиі кездеседі. Ірі қарака жақын-дап, ең алдымен ауру малдың мінез-құлқына назар аударран жөн. Жәрдем көрсетуге тиіс ауырран малра ӘЛДЫҢРЫ жарынан келіп, ол өзіне жақындаран адамды сезуі үшін сылап-сипап белгі беруі керек. Бекімдеушіге немесе жәрдем беруші маманра қауіпсіз болу үшін, малды белгілі бір тәртіппен байқап, мойнын, денесін және аяқтарын қарап шыққан жөн. Ауырран жерді зерттеу алдында оны аз рана сипап не-месе ауырмаран жерін ақырын шапалақтап алу дұрыс. Мұндай ЖӘР-дайда малдың ауырран жеріне бір рёт қол тигізген жен. Бұл малдың ҚОЗРЗЛЫСЫН білуге және аярымен теуіп қалмауына зерттеушінің ӘЯРЫН басып кетпеуіне мүмкіндік береді. Мысалы: денесінің алдыңры ЖЭРЫН қараран кезде бір қолды жауырынра немесе иырына салады, ал арқа-сын, құйрырын, құрсарын, жамбас ЖӘРЫН зерттеген кезде сербек сүйегінен ұстайды. Денедегі зақымдалран жерді сылап-сипап және басып езгілеу, ауруды күшейте түседі, сондықтан мал мазасызданып, б*л әрекеттерден бойын аулақтаура тырысады. Осыран байланысты

жәрдем көрсетуші адам мал түлігінің ерекшеліктерін білуіге тиіс. Ірі қараның сүзуі, маңдайымен ұруы, артқы аягымен (сыртқа қарай, кей-де артқа қарай) теуіп қалуы, аяқты басып кетуі мүмкін. Малдың бұл түлігін ұстап тұру әдісі жәрдем көрсеткен кезде аурудың ерекшелігіне, малдың күй жагдайына және басқа себептерге байланысты.


Малдың турған күйінде басын бекемдеу

Малдың басын бекемдеудің бірнеше әдісі белгілі. Мысалы: бекемдеуші саусақпен немесе тұмсық қысқышымен танау тесіктерінен бір қолының саусақтарын өткізіп, екінші қолымен мүйізінен ұстап мал-дың басын қатты қысып ұстайды.

Ірі қараның тұмсығынан қысып ұстау

7- сурет. а) саусақтармөн б) тұмсық қысқышымен

Ауруға ұшыраган малдың ба-сын көтеру қажет болган жағдай-да, бір қолымен мүйізінен ұстап,

екінші қолымен саусағын танау тесіктерінен өткізіп жоғары кетереді (7,8-сурет). Ең дұрысы мұрын қысқышын қолдану (Гармс, Ш.А.Кумсиев қысқыштары). Ол үшін қысқышты танау тесігінен еткізіп, қысқышқа жіп-арқан байлап, малдың басын өзіне тартып тұрады. Егер малдың танау, мұрын айнасы жарақаттанып қысқыш қолдануга болмаса ,басқа өдіске жүгіну керек. Ол үшін ірі қараның екі мүйізіне бірдей арқан байлап, оның басын жерге терең қагылған баганара тақап таңып байлап тастайды, екінші көмекші құйрығынан тартып ұстап тұрады.

8-сурет. Ірі қараның басын бекемдеу а) баганаға баОлау; б) Кумсиев әдісімен;




<�Г




следующая страница >>