https://electroinfo.net

girniy.ru 1 2 ... 24 25
С. Д. Фазылов, 3. М. Молдахметов,


А. М. Ғазалиев

ҚАЗІРП ЗАМАНҒЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ

КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ

Оқулық

Алматы, 2003

ББК 28.073 Ф 16

Ф 16 Фазылов С.Д., Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М.

Қазіргі заманғы жаратылыстану концепциялары/ Оқулық. 2-ші басылым, өңделіп толықтырылған. Алматы, 2003. - 256 бет

Оқулықта әлемнің жаратылыстық-ғылыми даму көріністерінің негізгі кезендері, физика, химия, биология салаларындағы ғылыми ойдың даму тарихы бейнеленеді. Әлемнің ғылыми тұрғыдан негізделгеы даму керінісін қалыптастыруға ықпалын тигізген теориялардың қысқаша мазмұны беріледі. Оқулық жоғарғы оқу орындарының экономика, заң және басқа да гуманитарлық факультеттерінің студенттеріне қазіргі заманғы жаратылыстану ғылымының концепциялары мен негізгі жетістіктерін таныстырады.

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз

Бірінші бөлім

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ - ТАБИҒАТ ТУРАЛЫ

БІРТҰТАС ҒЫЛЫМ.

1.1. Жаратылыстану ұғымының мазмұны.

1.2. Табиғат жаратылыстанудың бірыңғай зерттеу

обьектісі ретінде.

1.3. Жаратылысты-ғылыми және гуманитарлы мәдениет

.

1.4. Қазіргі жаратылыстану дамуының тенденциялары.

1.5. Математика - дәл жаратылыстанудың әмбебап тілі.

1.6. Қазіргі жаратылыстанудың құрамдас бөліктері.


1.7. Әлемнің жаратылысты-ғылыми бейнесі.

Семинарға арналған сұрақтар.


Екінші бөлім

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕР.

2.1. Жаратылыстанудың даму кезеңдері.

2.2. Ертедегі грек ғылымының даму кезеңдері.


2.2.1. Атомизм концепциясы.

2.2.2. Әлем бейнесін ғылыми тұрғыдан жүйеге келтіру әрекеті. Аристотелдің жаратылыстық ғылыми төңкерісі.


2.2.3. Евклид геометриясы.


2.3. Эллинизм дәуіріндегі ғылымның дамуы.

2.3.1. Архимедтің заттар тепе-тендігі туралы ғылымы.

2.4. Натурфилософияның ертедегі римдік кезеңі.


2.5. Араб әлемінің жаратылыстануға қосқан үлесі.

2.6. Ортағасырлық Еуропадағы жаратылыстану.


2.7. Жаңа уақыт ғылымы кезеңі. Екінші жаратылыстық-

ғылыми төңкеріс.

2.7.1. Коперниктің жүйесіне Галилейдің қосқан үлесі.


2.7.2. Кеплер және оның ғаламшарлардың қозғалысы луралы заңдары.

2.7.3 Ньютонның бүкіләлемдік тартылыс Заңы.


2.8. Жаратылыстанудың XIX ғ. соңы мен XX ғ.

бас кезіндегі даму кезеңдері.

Семинарға арналған сұрақтар.


Үшінші бөлім

ЖАРАТЫЛЫСТАНУДАҒЫ ФИЗИКАЛЫҚ

ПРИНЦИПТЕР МЕН КОНЦЕПЦИЯЛАР.

3.1. Физиканың негізгі концептуальды жүйелері туралы

жалпы көзқарас.

3.2. Ломоносовтың әмбебап сақталу заңы.


3.3. Электр туралы ғылымның тууы.

3.4. Максвеллдің электромагниттік өріс теориясын

жасауы.


3.5. Эйнштейннің арнайы салыстырмалық теориясы.

3.6. Кванттық механиканы жасау. Корпускулярлық-

толқындық дуализм.


3.7. Эйнштейннің гравитациялық өріс теориясы.

Салыстырмалықтың жалпы теориясы.


3.8. Қарапайым бөлшектер және табиғаттағы күштер.

Семинарға арналған сұрактар.

Төртінші бөлім

АСТРОНОМИЯ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ

4.1. Астрофизика - физиканың бір бөлігі.

4.2. Астрономияның негізгі объектілері мен оларды

зерттеу әдістері.


4.3. Астрономиялық масштабтардағы материяның

құрылымдық деңгейлері.


4.4. Әлемнің ғарыштық үлгілері.

4.5. Физиканың бірігуі. төртінші ғаламдық

аратылыстық-ғылыми төңкерістің тууы.


Семинарға арналған сұрақтар.

Бесінші бөлім

СИНЕРГЕТИКА КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ.

5.1. Синергетиканың пайда болуы мен дамуы.

5.2. Синергетика мен термодинамика.


5.3. Бифуркация нүктелері.

Семинарға арналған сұрақтар.


Алтыншы болім

ЖАРАТЫЛЫСТАНУДАҒЫ ХИМИЯ.

ҰЛЫ ХИМИЯЛЫҚ ЖАҢАЛЫҚТАР.

6.1. Химияның ғылым ретіндегі негізгі проблемасы.

6.2. Периодтық заң және Д.И.Менделлевтің химиялық

элементгердің пероидтық жүйесі.


6.3. Химиялық білімдердің даму деңгейлері.

6.3.1. XVII ғасырдың басына дейінгі химияның дамуы.

Натурфилософия мен кәсіптік химия.

6.3.2. Химия дамуының бірінші кезеңі — XVII ғ.

Заттардың құрамы туралы ілім.

6.3.3. Химияның ғылым ретінде дамуының екінші кезеңі

— XIX ғ. Құрылымдық химия.


6.3.4. Химияның ғылым ретіндегі дамуының үшінші кезеңі —XX ғасырдың бірінші жартысы. Химиялық процестер туралы ілім.

6.3.5. Химияның ғылым ретіндегі дамуының төртінші кезеңі - XX ғ. екінші жартысы. Эволюциялық химия.

6.3.6. Химияның жүйесі.


6.4. Заттың құрамы туралы ілім. Оларды шешу мәселелері.

6.4.1. Химиялық элемент проблемасының шешілуі.

6.4.2. Химиялық қоспа проблемасын шешу.


6.4.3. Жаңа материалдар жасау мәселелері.

6.5. Құрылымдық химия. Мәселелер мен шешімдер.


6.5.1. Химиядағы "құрылым" ұғымының эволюциясы.


6.5.2. Органикалық синтездің салтанатты шеруінің

кезеңі.

6.6. Химиялық процесстер туралы ілім. Мәселелер мен

шешімдер.

6.6.1. Химиялық процессті басқару әдістері.

6.6.2. Катализ және экстремальды жағдайлар химиясы.


6.7. Эволюциялық химия - химиялық білімдер дамуының

жоғарғы сатысы.

6.7.1. Химияның эволюциялық мәселелері.

6.7.2. Тірі табиғат тәжірибесін игеру жолдары.

6.7.3. Химиялық эволюция мен биогенез теориясы.


6.7.4. Стационарлық емес кинетика. Жүйелер эволюциясы туралы түсініктердің дамуы.

6.7.5. Химиялық процесстер ғылымының дамуының

жалпы бағыттары.

Семинарға арналған сұрақтар.


Жетінші бөлім

БИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР.

ТІРШІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ДЕҢГЕЙЛЕРІ.

7.1. Биологияның мәселесі, оның құрылысы мен даму

этаптары.

7.2. Дәстүрлі немесе натуралистикалық биология.

Линнейдің биологиялық жүйесі.

7.3. Физикалық-химиялық биология.


7.4. Эволюциялық биология.

7.4.1. Ч.Дарвиннің эволюция теориясы.

7.4.2. Ч.Дарвиннің эволюциялык теориясының қазіргі заманғы дамуы. Молекулярлық-генетикалық тәсіл.

7.4.3. Адамның тарихи дамуының биологиялықтығы

мен әлеуметтілігі. Антропогенез мәселелері.


7.5. Тіршіліктің түрлері мен деңгейлері.

7.6. Молекулярлық-генетикалық деңгей.

7.7. Тіршіліктщ пайда болуы.

7.8. Тіршіліктің ұдайы жалғасуы мен тіршілік әрекеттері

үрдістерінің молекулярлық негіздерін зерттеу.



7.8.1. Менделдің генетика заңдары. Нуклеин қышқылдарының генетикалық ролін ашу.

7.8.2. Генетикалық репродукция мен ақуыз биосинтезінің

молекулярлық механизмдерінің ашылуы.

7.8.3. Өзгергіштіктің молекулярлық-генетикалық механизмдерін ашу.

7.8.4. Заттар алмасуының молекулярлық негіздерін

зерттеу.


7.9. Онтогенетикалық деңгей.

7.9.1. Ағылшын натуралисті Гуктың жасушаны ашуы. Шванның жасуша құрылысын зерттеуі.

7.9.2. Бүкіл тіршілік дүниесін прокариоттар мен эукариоттарға бөлу.

7.9.3. Онтогенетикалық деңгейде қызмет ету.


7.10. Популяциялық-биоценотикалық деңгей.

7.11. Биосфералық деңгей.

7.11.1. В. И. Вернадскийдің биосфера туралы ілімі.

7.11.2. Тірі ағзалардың әр алуандығы — биосфера құрылысы мен тұрақтылығының негізі.


7.11.3. Ноосфера ұғымы. Биосфераның ноосфераға ауысуының сөзсіздігі.

7.11.4. Табиғи қорларды ұтымды пайдалану және биосфераны қорғау.

Семинарға арналған сұрақтар .


Сегізінші бөлім

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ

ҚОҒАМДАСТЫҚТА. БҮКІЛӘЛЕМДІК БІЛІМ

АЛМАСУ КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ.

8.1. Халықаралық ғылыми қоғамдастықтар.


8.2.Әлемдік ғылыми қоғамдастықтардағы білім алмасу.

8.3. Ғылыми алмасуды ынталандыру.


8.4. Халықаралық келісімдер.

Семинарға арналған сұрақтар .


Тоғызыншы болім

ӘЛЕМНІҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҒЫЛЫМИ-ЖАРАТЫЛЫСТЫҚ БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМНЫҢ БОЛАШАҒЫ (философиялық қорытынды) .

9.1. Қазіргі заманғы жаратылыстанудың жалпы

заңдылықтары.

9.2. Әлемнің қазіргі заманғы ғылыми-жаратылыстық


бейнесі.

9.3. Ғылымның дамуындағы қиындықтар мен

парадокстар.


9.4. Эволюциялық процесс ретіндегі ғылым.

Семинарға арналған сұрақтар.


Қорытынды.

Сынақ сұрақтары.

Сөздік.

 

АЛҒЫ СӨЗ

Оқулық жоғарғы оқу орындарының студеготеріне жөне Әлемнің ғьшыми-жаратьшысты бейнесі қызықтыратын кең оқырман қауымға арналған. Оқулықтың негізгі мақсаты экономикалық, гуманитарлық оқу орындарының студенттеріне жаңа пәнді меңгеруге көмектесу, Бүкіләлемнің жаратылысты-ғылыми бейнесін түсіндіру, жаратылысты-ғылыми және гуманитарлық мәдениеттерді біртұтастық деңгейде көрсету болып табылады. Қазіргі өмірімізде жаратылыстану ғылымының барлық жетістіктері жалпы ғылымдық маңыз алып, өміріміздің барлық салаларында, оның ішінде қоғамдық және гуманитарлық ғылымдарда да, кеңінен қолданылатынын өздеріңіз жақсы білесіздер.

Бұл оқулықта жаратылыстану үздіксіз даму жағдайындағы табиғатымыз туралы біртұтас ғылым ретінде келтірілген. Физика, химия мен биология сияқты осы ғылымның арнайы бөлімдері білімнің біртұтас иерархиялық жүйесінің бір-бірімен тығыз бай-ланыстағы деңгейлері ретінде қарастырылады. Оқулықта жаратылыстанудағы төрт жаратылысты-ғылыми төңкерістің тізбекті түрде бірінен соң бірі келу себептері, әлемнің физикалық бейнесінің эволюциясы, ғырыш туралы тұжырымдамалар қысқаша түрде баяндалған. Оның ішінде фундаментальдық физикалық принциптердің бүкіл жаратылыстанудың негізін салатыны айталады. Химиялық білімдердің даму бағытына, өмірге қажетті әр түрлі заттарды алудың жаңа әдістеріне, болашақтың энергетикасы ретінде маңызы зор күн энергиясын химиялық отын энергиясына айналдыру әдістерінің маңызына, "тірі

3

организмдер зертханасын" зерттеудегі химиктердің алдында тұрған проблемаларға шолу жасалады. Физикалық-химиялық биологияның, натуралды биологияның және эволюциялық биологияның - биологиялық білімнің қатар дамып келе жатқан үш деңгейіне де көп көңіл бөлінеді. Жаратылыстану ғылымының мәселелерін осындай ретпен баяндау арқылы жаратылыстану пәнінің негізгі мақсаты — Табиғаттың біртүтастығы, тірі мен өлі табиғаттың бірлілігі, олар-дың даму заңдарының ортақтығы екенін көрсету мақсатын алға қойып отырмыз. Оқулықта жаратылыстану терминдері мен түсініктеріне де көңіл бөлінген.


Қазіргі заманғы жаратылыстану концепцияларымен танысу жас мамандарға ғарыш әлемі мен микро-әлемнің құпияларын ашуға арналған зерттеулердің кандай материалдық және интеллектуалдық шығындарды қажет ететінін, қазіргі заманғы теледидардың әдемі көрсетуі мен компьютерлердің жетістіктері қандай қиын бағамен алынатындығын, Табиғатымызды болашақ ұрпақтарымызға сақтап жеткізудің аса маңыздылығын түсінуге көмектеседі деп ойлаймыз.

4

Бірінші бәлім

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ - ТАБИҒАТ

ТУРАЛЫ БІРТҰТАС ҒЫЛЫМ

Глоссарий

Жаратылыстану - табиғат туралы ғылымдар

жүйесі.

Дәл жаратылыстану - бұл толығынан қалыптастырылып дайындалған (көбіне математикалық формулалармен) Ғаламдағы бар немесе бар болуы дүмкін барлық нәрселер туралы нақты білім

ғылым).

Концепция (лат. Сопсерtio) - құбылыстармен әр түрлі сұрақтар туралы көзқарастар жүйесі; оны түсіну мен талқылау.

Пәнаралық ғылымдар - бірнеше жаратылыстану ғылымдарының қиылысында түрған жаңа ғылымдар.

Ғылымның дифференциясы - қайсыбір ғылымның

тар салаларын жасау.

Ғылымның интеграциясы (лат. Integег - бүтін) — күрделі ғылыми проблемалардың пайда болуына байланысты ғылымдардың жақындасуы мен байланысы.

Иерархизм - құрылымдық деңгейлер немесе кіші жүйелердің бағыныштылығы мен субординациясы-мен мінезделетін күрделі құрылымды жүйенің маңызды қасиеті.

Редукционизм - "жоғарғыны" "төменге" қосу, басқаша айтқанда барлық биологикалық құбылыстарды химияға, ал химиялық құбылыстарды - физикаға әкелетін ғылымның бағытгамасы.

5

Космогония - ғарыш өлеміндегі космостық денелер мен олардың жүйелерінің шыққан тегі мен дамуын (эволюциясын) зерттейді.


1.1. Жаратылыстану ұғымының мазмұны

"Жаратылыстану" ұғымы екі сөзден құралған - "жаратылыс" (табиғат) және "тану" немесе "білу". Бұл сөздің синонимі ретінде "табиғаттану" деген терминді келтіруге болады. Қазіргі кезде жаратылыстану термині дәл жаратылыстану ұғымын білдіреді. Дәл жаратылыстану - бұл толығынан қалыптастырылып дайындалған (көбіне математикалық формулалармен) Ғаламдағы бар немесе бар болуы мүмкін барлық нәрселер туралы нақты білім (ғылым). Дегенмен, бұл ғылымның Табиғат туралы білімдердің ақырғы қорытындысы емес екендігі айқын, ол тек адамзатқа өзінің қазіргі даму кезеңінде белгілі болып отырған білім жетістігі ғана.

Жаратылыстануды не нәрсе қызықтырады? Танымның осы өте кең саласының алдында тұрған проблемалар сан алуаи: ғаламның құрылысы мен пайда болуынан Жердегі керемет құбылыс - тіршілік өмірдің молекулярлық механизмдерін танып білуге дейін.

Ертеректе орыс тіліне "табиғат" деген сөздің синонимі ретінде өте кең тараған латын термині "натура" (паіига) енген еді. Осы сөздің негізінде тек қана европа елдерінде (Германияда, Швецияда, Голландияда) жаңа "Nаtиrwis-sепsсһаft" ұғымы пайда болып, бұл кейіннен халықаралық термин "натурфилософия" (табиғат философиясы) деген сөздің негізі болды.

Бүкіл Әлемдегі барлық заттардың құрылысы, пайда болуы, дамуы, құрамы немесе органикалық тіршілікті зерттеу проблемалары алғашқыда "физика" немесе "физиология" іліміне жататын. Сонау ерте замандарда Аристотель (б.з.д. 384-322) оларды "физиктер" немесе "физиологтар" деп атады, өйткені ежелгі грек сөзі "физис" "табиғат" деген ұғымға өте жақын, алғашында пайда болу, жасау дегенді білдірді. Мұндай

6

анықтама XX ғасырда өмір сүріп отырған біз үшін біршама таңданарлық болуы мүмкін. Орта мектепте жаратылыстық ғылымдар деп әдетте физиканы, химияны, биологияны, астрономияны, географияны есептейді. Ал жоғары мектепте жаратылыстық ғылымдар саны оларды тар мамандандырылған пәндерге бөлуге байланысты көбейе түседі.


Қазіргі кезде жаратылыстанудағы ғылыми зерттеулер шеңбері айрықша кең. Жаратылыстық ғылымдар жүйесіне негізгі ғылымдар - физика, химия және биологиямен қатар көптеген басқа ғылымдар - география, геология, астрономия, тіпті, жаратылыстық және гуманитарлық ғылымдар шекарасында тұрған ғылымдар да, мысалы, психология енеді. "Психологтардың мақсаты адам мен жануарлардың мінез-құлықтарын зерттеу болып табылады.Бір жағынан психология жоғары жүйке қызметі физиологиясы саласында жұмыс жасап және мидың қызметін бақылайтын био-логтардың ғылыми жетістіктеріне сүйенеді. Екіншіден, бұл ғылым әлеуметтану саласынан да білімдерді пайдалана отырып, әлеуметтік, қоғамдық құбылыстармен де шұғылданады. Мысалы,әлеуметтік психология қоғамдағы адамдар топтарының қарым-қатынасын зерттейді. Психология барлық жаратылыстық ғылымдардың білімдерін жинақтап, жаратылстық білімнің жоғарғы сатысы мен мақсаты Адам мен Қоғамды танып білу болатын ғылымдар арасына қойылған көпірше қызметін атқарады,

Гуманитарлық ғыдымдардың Табиғатты зерттейтін ғылымдармен өзара тығыз байланыста екені жақсы белгілі. Экономистерге география мен математиканы, философтарға натурфилософия негіздерін білмей болмайды; әлеуметтанушылар психологтармен өзара байланыста әрекет етеді, ал ескіден қалған суреттерді қалпына келтірушілер қазіргі заманғы химияның көмегіне жүгінеді. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Бізді қоршап тұрған күрделі дүниенің бастаулары .Табиғаттың ғажап үйлесімді құрылысында жатқандығын, онымен (Табиғатпен) үнемі өзара қарым-қатынаста

7

болатындығын ұмытпауымыз керек. Мысалы, бірнеше күн ас-су ішпей керіңізші! Мүмкін, тыныс алмай өмір сүру тәсілін білетін шығарсыз? Біздің барлығымыз да - Табиғаттың перзенттеріміз. Ал оның зандарын зерттеп, танып білетін ғылым - табиғаттану немесе жаратылыстану.

Бұл ұғымның кең тараған екі анықтамасы бар.

1. Жаратылыстану - бұл Табиғат туралы біртұтастық ретіндегі ғылым.

2. Жаратылыстану - бұл біртұтас бүтіндік ретінде қаралатын Табиғат туралы ғылымдардың жиынтығы.


Бір қарағанда бұл екі анықтама әр түрлі. Шынында да, олардың біріншісінде Табиғат туралы бір ғана ғылым жайында айтылады, ал екіншісінде, жаратылыстану туралы Табиғатты зерттейтін көптеген ғылымдар ретінде айтылған. Шын мәнінде бүл екі анықтаманың арасында үлкен айырмашылық жоқ, өйткені, "ғылымдар жиынтығы" деген ұғым жекелеген ғылымдардың қарапайым жиыны емес, керісінше, бірімен бірі өзара тығыз байланыстағы, бірін-бірі толықтырып отыратын жаратылыстық ғылымдардың бірыңғай кешенін білдіреді. Бұл бір ғылым.

Жаратылыстанудың ғылым ретіндегі арнайы жаратылыстық ғылымдардан айырмашылығы - ол табиғат құбылыстарын бірнеше ғылымдардың позициясынан, неғұрлым жалпыға ортақ заңдылықтар мен тенденцияларды "іздеп таба отырып" зерттейді, Табиғатқа жоғарыдан қарап зерттеген тәрізді болады. Орта мектепте жекелеген жаратылыстық пәндерді оқығанда сіздер, мүмкін, әрбір пәннің -химия, физика немесе географияның өз ерекшеліктері бар екендігін байқаған шығарсыздар. Жаратылыстану өз ауқымына енетін ғылымдардың ерекшелігін мойындай тұра, Табиғатты біртұтас бүтін ретінде зерттеуді өзінің басты мақсаты етіп қояды.

Жаратылыстануды оқып үйрену не үшін қажет? Табиғаттың нақты біртұтастығын, Табиғаттағы сан алуан заттар мен құбылыстардың жасалу негізін және

8

одан туындайтын микроәлемдер мен макроәлемдерді: Жер мен Ғарышты, физикалық және химиялық құбылыстарды өзара, өмір тіршілігімен, санамен байланыстырып тұрған негізгі зандарды дәл ұғынып түсіну үшін керек.

Жекелеген жаратылыстық ғылымдардың зерттеу нәтижелері арқылы Табиғаттың біртұтастығын танып білу мүмкін емес. Шындығында сіз адамның жекелеген мүшелерінің қызметін жақсы білесіз делік, бірақ сіз осы мүшелердің жұмыс жасау заңдылықтарын үнемі біле бермейтін шығарсыз. Сондықтан орта мектеп дәрежесінде пәндерді - физиканы, химия мен биологияны - жекелеп оқып үйрену Табиғатты біртұтастық тұрғысынан танып білудің алғашқы сатысы ғана бола алады, басқаша айтқанда, оның заңдарын жалпы жаратылыстық-ғылыми тұрғыдан танудың бастамасы деген сөз. Енді біз табиғатты танудың екінші сатысына шығуымыз керек.

Осыдан келіп жаратылыстанудың қос міндеттен тұратын мақсаттары шығады.


следующая страница >>