Шығармалары:
Мұртаза Ш. Екі томдық танымалы шығармалар.- Алматы: Жазушы, 1982.
Мұртаза Ш. Төрт томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жазушы, 1994.
Мұртаза Ш. Алты томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Қазығұрт, 2002.
Мұртаза Ш. Жеті томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Қазығұрт, 2005.
Мұртаза Ш. Таңдамалы шығармалар: 2 томдық.- Алматы: Жазушы, 1982..
Мұртаза Ш. Бұлтсыз күнгі найзағай: Повесть.- Алматы: Жазушы, 1965.
Мұртаза Ш. Белгісіз солдаттың баласы: Повесть.- Алматы: Жазушы, 1966.
Мұртаза Ш. 41- ші жылғы келіншек: Повесть, әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1972.
Мұртаза Ш. Интернат наны: Әңгімелер мен очерктер.- Алматы: Жазушы, 1974.
Мұртаза Ш. Ақындар мен әкімдер: Мақалалар, эсселер, публицисти-
калық толғамдар.- Астана: Елорда, 2002.
Мұртаза Ш. Бойтұмар: Әңгімелер.- Алматы: Раритет, 2006.
Мұртаза Ш. Мыңбұлақ: Әңгімелер мен хикаяттар.- Алматы: Жазушы, 2007.
Мұртаза Ш. Бір кем дүние: Ойтолғау.- Алматы: Жазушы, 2008.
Мұртаза Ш. Ай мен Айша: Роман.- Алматы: Қазақстан, 2008.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Жұмабеков С. Жұлдызы нұрлы суреткер: ( Ш.Мұртазаның шығарма-
шылығы жайлы монографилық очерк).- Алматы: Өлке, 1993.
Жұмабеков С. Шерхан Мұртаза: Жұлдызы нұрлы суреткер: Роман- монолог.- Алматы: Қазығұрт, 2002.
Мәмесейіт Т. Шерхан Мұртаза: (Қаламгерлік, қайраткерлік ғұмыр-
баян).- Астана: Елорда, 2002.
***
Ақыш Н. Тақсіретті балалық шақ: (Ш.Мұртазаның «Ай мен Айша» романы туралы) // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2008.- №4.
Дүйсенбек Ә. Менің Шерағам: (Ш.Мұртаза) //Жұлдыз.- 2007.- №9.
Елеукенов Ш. «Ай мен Айша» хақында // Әдебиет айдыны.- 2007.-
4 қазан.
Мәмесейіт Т. «Қызыл жебе» роман- эпопеясының танымдық сипаты
// Ұлағат.- 2007.-№ 1.
Мұртаза Ш. Маған бір уыс талқан, бір қасық көже арман еді..: (Жазушымен сұхбат) // Жұлдыздар отбасы.- 2011.- №6.
Нұрғожаев Ж. Әдебиеттің «қызыл жебесі»: (Шерхан Мұртаза)
//Жетісу.- 2010.- 23 қазан.
Тойшыбекова А. Тарихтың сырын, халықтың мұңын танытқан жазушы // Ақиқат.- 2010.- №7.
Тойшыбекова А. Шерхан Мұртазаның азаматтық тұлғасы //Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2010.- №7.
Тұрысов Е. Заманның мұңды дастаны: Ш. Мұртазаның романдарының кейіпкері Рысқұл Жылқайдаров туралы //Егемен Қазақстан.-2008.- 28 мамыр.
Мұстафин Ғабиден
(1902- 1985)
Қазақ әдебиетінің белгілі өкілі, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтыың лауреаты Ғабиден Мұстафин Қарағанды облы-сының Тельман ауданындағы Сартөбе ауылында 1902 жылы туған.
Спаск зауытының табелщигінен бір жыл орысша оқып, екінші жылы сол зауыттағы орыс- қазақ мектебінде бір жыл оқыды, әрі қарай оқуын жал-ғастыруға мүмкіндігі болмайды.
1932- 33 жылдары Ғ.Мұстафин «Қарағанды пролетариаты» газетінде, кейін Новосибирь қаласында (1933-38) қазақ тілінде шығып тұрған «Қызыл ту» газетінде қызметкер болып жұмыс істеген.
Жазушы 1938 жылы Алматыға келеді. Осы кезден бастап ол жазу-шылық жолға біржола бет бұрады.
Ғабиден Мұстафиннің «Өмір мен өлім» (1940), «Шығанақ» (1944), «Миллионер» (1948), «Қарағанды» (1952), «Дауылдан кейін» (1959), «Көз көрген» (1963) романдары қазақ, орыс, басқа да тілдерде әлденеше рет ба-сылып шықты.
Ғабиден Мұстафин шығармаларының дені бүгінгі күн тақырыбына арналған. Жазушы өмірде болып жатқан құбылыстарды жіті бақылап, сол өмірде көргендерін сүзгіден өткізіп көркем туынды ретінде оқырманға ұсы-на білді. Оның қай шығармасында болсын, кеңестік кезеңнің келелі проб-лемалары өз көрінісін тапқан.
Ғабиден Мұстафин - қазақ даласындағы үлкен өзгерістерді кең, шебер суреттеп берген жазушы. Оның шығармашылығы туралы Ғабит Мүсірепов: ... «Ғабиден Мұстафин осы дәуірдің ішінде қазақ совет проза-сынан өзінің тиісті орнын алумен бірге әдебиетіміздің бетін бүгінгі өмірге бұруымызға да үлкен жетекші болды. Бұл оның творчестволық биогра-фиясындағы елеулі ерекшелігі»,- деп тамаша айқындап берген болатын. («Суреткер парызы».- Алматы, 1970.- 330 б.).
Жазушы өмірде туындап жатқан келелі мәселелерге оқырман наза-рын аударып отырумен бірге адамзатқа тән ізгі адами құндылықтарды жал-пы жұртқа насихаттап, бойына дарытуды мақсат тұтты. Ол сомдаған Шыға-нақ, Жомарт, Мейрам сияқты образдар адамгершілігі мол, іскер, еңбек сүй-гіш, отаншыл қасиеттерімен ерекшеленеді.
Жазушының алғашқы көлемді туындысы- «Қарағанды» романы, шығарма алғаш рет 1940 жылы «Өмір мен өлім» деген атпен шығып, кейіннен қайта өңделіп «Қарағанды» (1952) деген атпен жарық көрді. Роман қазақ әдебиетінде өндіріс тақырыбын сәтті бейнелеген алғашқы көркем туындылардың бірі болды. Ал «Шығанақ» романында Ғ.Мұстафин оты-рықшылыққа бет бұрған қазақ ауылының өзгерістері баяндалады. Шығанақ Берсиев- өмірде болған адам. Соғыс кезінде ер азаматтар Отан үшін май-данда қан кешіп, ерліктер жасап жатқан кезде ол тылда ерен ерліктің асқан үлгісін көрсетіп, тары өнімінен төрт рет дүниежүзілік рекорд жасайды. Соғыстан кейінгі колхоз өмірін суреттеуге арналған «Миллионер» повесі ауыл шаруашылығындағы жаңа өзгерістерді, тың проблемаларды қамтиды.
«Қарағанды», «Шығанақ», «Миллионер» шығармаларында жазушы өз дәуірінің көркем бейнесін жасауға тер төксе, «Дауылдан кейін» (1959) романында өткен күннің бел- белестеріне көз жібереді. Ғ. Мұстафиннің мемуарлық сипатта жазылған «Көз көрген» (1963) шығармасы өткен ға-сырлардың алғашқы ширегін де қазақ ауылы бастап өткерген саяси- әлеу-меттік оқиғаларды суреттеуге арналған. Оқиға желісі Қазан революциясы-
ның қарсаңы, ауылды кеңестендіру жылдарынан басталады. Жазушы көзі-мен көргендерін, ойына түйгендерін сол күйінде қағазға түсіре отырып көптеген тарихи оқиғаларды еске түсіру арқылы еліміздің өсу белестерін жас ұрпаққа жеткізуді мақсат еткен.
Оның романдары ел өмірінің елеулі кезеңдерін бейнелейді. Мысалы, «Дауылдан кейін» романы- революциядан кейінгі ауылдағы
жан тартысы, саяси науқандар мен түрлі дүрбелеңдер, «Қарағанды» романы Қазақстанда жаңа өндіріс ашылып, жұмысшы табының қалыптасуы. Ал «Шығанақта» еңбек адамының образын жасай отырып, ауылдағы келеңсіз жағдайларды, асыра сілтеушілікті көрсетеді.
Ғабиден Мұстафиннің романдары бір емес, әлденеше рет қайта басылып шықты, шет тілдерге аударылды. Сөйтіп ғұмыры ұзақ туындылар екенін танытты .
Ғ.Мұстафин тұлға ретінде М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсіреповпен қатарласып, қазақ әдебиетінің көш басынан лайықты орын алған жазушы.
Ғабиден Мұстафин 1953- 57 және 1961- 64 жылдары Қазақстан Жазушылар одағығын басқарды, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. Екі рет Ленин ордені, ІІ дәрежелі Отан соғысы, екі рет Еңбек Қызыл Ту, Халықтар Достығы ордендерімен, медальдармен марапатталған, Абай және Жамбыл аттарындағы республикалық әдеби сыйлықтарды иеленді.
«... Мен әрдайым бүгінгіні, шамам келгенше ертеңгіні жаздым. Жазушы алдымен өз дәуірінің жыршысы десек, қоғам ішіндегі зор өзге-рістерді ол көрмесе, яки көре тұра жазбаса, дүниеден борыш арқалап кетеді де. Борыш арқалауды сүймедім...» деп жазған еді жазушы. Иә, Ғабиден Мұстафин де- өз заманының , яғни кеңестік кезеңнің перзенті. Шын азамат қай заманда өмір сүрмесін, бәрібір азаматтық болмысын жоғалтпай, пен-дешіліктен биік қала береді.
Ғабиден Мұстафин 1985 жылы дүние салды. Өзінің сексен жылдан аса ғұмырында халқының сөз өнерін дамытуға айтарлықтай үлес қосқан әдебиет ардагерлерінің бірі болды. Оның шығармалары жаңа ғасырдың кейінгі ұрпақтарына бағдар беретін асыл қазына іспеттес, сондықтан да ұр-пақ игілігі болып қала бермек, оның әр шығармасы халқын рухани сусын-датуға қызмет етті.
«Жастар!.. Сендер енді 15 жылдан соң ХХІ ғасырдың есігін аша-сыңдар. Жаңа ғасырға алып барар тарту- таралғыларыңның ең қымбаты,
ең қадірлісі- мейірім, рақым, қанағат болғай!»- деп өсиет айтып кеткен еді жазушы.
Иә, қазақ халқының ХХІ ғасырдағы жаңа ұрпақтары Ғ.Мұстафинді қазақ әдебиетін, сөз өнерін дамытуға сіңірген өлшеусіз үлесі үшін, оқыр-мандарын бақытты болашаққа бастайтын кемел де көркем ойлар қалдыр-
ғаны үшін де асылындай ардақтап, құрметтей беретін болады.
Шығармалары:
Мұстафин Ғ.Бес томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жазушы, 1981.
Мұстафин Ғ.Бес томдық шығармалар жинағы.- Астана: Елорда, 2002
Мұстафин Ғ.Таңдамалы шығармалар: 2томдық.- Алматы: ҚМКӘБ, 1955.
Мұстафин Ғ.Таңдамалы шығармалар: 4 томдық.- Алматы: Жазушы, 1970.
Мұстафин Ғ. Миллионер: Повесть.- Алматы, ҚМКӘБ, 1950.
Мұстафин Ғ. Қарағанды: Роман.- Алматы: ҚМКӘБ, 1952.
Мұстафин Ғ. Жиырма бес: Әңгімелер, очерктер, пьесалар.- Алматы: Жазушы, 1965.
Мұстафин Ғ. Туған жерде: Әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1965.
Мұстафин Ғ. Азамат: Әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1983.
Мұстафин Ғ. Өмір белестері: Әңгімелер мен ой өрнектері.- Алматы: Мектеп, 1984.
Мұстафин Ғ. Шығанақ: Роман.- Алматы: Атамұра, 2006.
Мұстафин Ғ. Дауылдан кейін: Роман.- Алматы: Жазушы, 2009.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Ғабиден туралы естеліктер.- 2 басылымы.- Алматы: Білім, 2007.
Дәдебаев Ж. Ғабиден Мұстафин.- Алматы: Мектеп, 1989.
Кәкішев Т. Байтерек : (Ғ.Мұстафин) //Кәкішев Т. Дәуір дидары- Алматы, 1985.
Кекілбаев Ә. Сарабдал суреткер //Кекілбаев Ә. Заманмен сұхбат: Ой- толғамдар.- Алматы, 1996.
Қайырбеков Ғ. Ғабиден Мұстафин //Қайырбеков Ғ. Алыста жақын жағалаулар – Алматы, 2001.
Қирабаев С. Ғабиден Мұстафин //Қирабаев С. Тәуелсіздік рухымен. – Астана, 2002.
Мұстафин Ғабиден (1902- 1985) //Елтұтқа.- Астана, 2001.
Мұстафин Ғ. Талант- жүрек сыры: (Жазушы өз шығармашылығы жайлы) //Сөзстан.- Алматы, 1980.
***
Алиханов Ш. Мұстафиннің шығармашылық шеберлігі //Ақиқат.- 2008.- №7.
Валиханов Ш. Ғабиден Мұстафин шеберлігінің зерттелуі //Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2007.- №11.
Валиханов Ш. Шығарма ажары: Ғабиден Мұстафиннің шығармашы-
лығы хақында.- Жалын.- 2008.- № 6.
Мұхамеджанов Қалтай
(1928- 2001)
Қалтай Мұхамеджанов қазақ әдебиеті мен өнерінің тарих тұрлауына айналып бара жатқан жиырмасыншы ғасырдағы тұғыры биік тұрған дара тұлғасы еді.
Аса көрнекті драматург, театр сыншысы, белгілі қоғам қайраткер, Қазақстанның халық жазушысы Қалтай Мұхамеджанов 1928 жылы 24 желтоқсанда Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Шіркейлі ауы-лында туған. Балаық шағы Ұлы Отан соғысына тұспа- тұс келген ол жас-тайынан еңбекке ерте араласты.
1947 жылы ол Ташкенттің театр және көркемөнер инситутына оқуға түседі, кейін Мәскеудегі А.В.Луначарский атындағы театр және көркем-өнер институтына ауысып, оны 1953 жылы бітіріп шығады.
Шығармашылық жолын Қалтай Мұхамеджанов М.Горькийдің «Тоғышарлар», С.Айнидің «Құлдар», Айбектің «Киелі қан» сияқты атақты туындыларын аударудан бастаған.
1950 жылдан бастап ол театр сынына белсенді түрде араласады, небір өткір де, өзекті мақалаларын республикалық баспасөз беттерінде жиі жарилайды. Қазақстан Жазушылар одағына 1958 жылы театр сыншысы ре-тінде қабылданған Қалтай Мұхамеджанов осы саланың қалыптасуына және дамуына көп күш- жігер жұмсады. Келесі жылы М.Әуезов атындағы Мем-лекеттік академиялық драма театрында оның «Бөлтірік бөрік астында» атты тұңғыш драмалық туындысыныңы премьерасы болды.
Мұнан соң «Құдағи келіпті», «Қуырдақ дайын», «Өзіме де сол керек» сияқты
комедиялар туып, республикалық және облыстық театрлардың сахналарында тұрақты қойылуының арқасында кеңінен танылып, табысқа ие болды. Сондай- ақ драматургтің «Жат елде», «Біз періште емеспіз», «Көктебедегі кездесу» (Ш.Айтматовпен бірігіп жазған) атты драмалары қа-ақ драматургиясын биік деңгейге көтерген туындылар болды. Соңғы дра-масы («Көктебедегі кездесу») алғашқы қойылымынан кейін- ақ әлем театр-лары сахнасын шарлап кетті. Мәскеудің «Современник» театры қойғанын айтпағанда драматургтің талантты туындылары АҚШ, Англия сияқты ел-дердің сахналарында қойылды. Сөйтіп, Қалтай Мұхамеджановтың «Мұңлы күлкісі» кеңес қоғамын сынауға тиым салынған әлеуметтік- саяси проб-лемаларының әжуәлі астарын әлем жұртшылығына паш етті.
Қ.Мұхамеджанов Қазақстан республикасының Мәдениет Минис-трлігінде, Мемлекеттік кинокомитетте, Қазақстан Жазушылар одағын, Кинематографистер одағын басқарып, «Ара- Шмель» журналында, халық-аралық «Заман- Қазақстан» газетінде бас редактор болды. Өмірінің соңғы жылдары драматург халықаралық «Түркістан» газетінің бас редакторы қыз-метін атқарды.
Қазақ оқырмандары Қ.Мұхамеджанов аудармасында шығыс әде-биетінің жауһары болып саналатын «Мың бір түн» ертегісінің 8 томдығы-
мен танысуға мүмкіндік алды. Ш.Айтматовтың жекелеген пьесаларын, «Ақ кеме» повесін аударды.
Қазақ драматургиясы мен театр өнерін дамытуға қосқан зор үлесі үшін Қалтай Мұхамеджанов «Құрмет белгісі», Халықтар достығы орден-дерімен, сондай- ақ бірқатар Мемлекеттік жоғары наградалармен марапат-талды.
Қалтай Мұхамеджанов 2001 жылы 7 мамырда қайтыс болды.
Қалтай Мұхамеджанов әр жылдары әдебиет пен өнердегі, қоғамдық- әлеуметтік әралуан салалардағы өзгерістерге қаламгерлік көзқарастары мен азаматтық позицияларын ұдайы айқын танытумен өткен суреткер болды. Ол өз шығармаларында адам ойы мен санасының қиял жете бермес қатпарла- рын, мәңгілік сипаттарын қалай өрнектесе, оқырман көрермені де өз көкіре-гінде жазушы тұлғасын дәл сондай сомдағаны аян. Соның арқасында оның шығармалары көптеген тілге аударылды. Ол көзі тірісінде аты аңызға айнал-ған жазушы болды.
Шығармалары:
Мұхамеджанов Қ. . Таңдамалы: Екі томдық.- Алматы: Жазушы, 1978.
Мұхамеджанов Қ. Таңдамалы: Пьесалар, әдеби сценарийлер, өнер жайлы ойлар.- Алматы: Жазушы, 1989.
Мұхамеджанов Қ. Таңдамалы шығармалар: Үш томдық.- Алма-
Аты: Атамұра, 1998.
Мұхамеджанов Қ Қазақ пьесалары.- Алматы, 1957.
Мұхамеджанов Қ. Өзіме де сол керек: Пьесалар мен киносцена-
рийлер.- Алматы: Жазушы, 1971.
Өмірі мен шығармашылығы туралы:
Жұмабек С. Титан талант- тұрлаулы өнер: (Қ.Мұхамеджанов)
//Жұмабек С. Сын әуені.- Астана, 2001.
Кекілбаев Ә. Алда талай асқар таудай парыз тұр: (Қ.Мұхамеджанов туралы) //Кекілбаев Ә. Заманмен сұхбат: Ой толғамдар.- Алматы, 1996.
Қалтай Мұхамеджанов //Қазақ әдебиетінің тарихы: 10 томдық. 9– том.- Алматы, 2005.
Құндақбаев Б. Қалтай Мұхамеджанов //Уақыт және театр.- Алматы, 1981.
***
Адырбекұлы К. «Ислам әлемінің жарық жұлдызы еді»: (Қалтай Мұхамеджанов) // Түркістан.- 2011.- 28 сәуір.
Әмірбек К. «Күлмесханды» күлдірген: Драматург Қалтай Мұхамеджа-
нов туралы естелік- эссе // Түркістан.- 2011.- 28 сәуір.
Бағдәулетқызы Ә. Қалтай Мұхамеджанов ХХІ ғасырда //Қазақ әде-
биеті.- 2008.- 27 желтоқсан.
Бельгер Г. Қалтайды түсімде көремін //Түркістан.- 2011.- 28 сәуір.
Кәріпбеков А. Естен кетпес бір кездесу: (Қ.Мұхамеджановпен автордың кездесу – естелігі) //Түркістан.- 2008.- 19 желтоқсан.
Құндақбайұлы Б. Күлкінің хас шебері: (Халық жазушысы Қалтай Мұхамеджанов 80 жаста) //Мәдениет.- 2009.-№ 2.
Мұхамеджанова Ф. «Мың бір түнді « аударуға 20 жылын сарп етті: (Жазушы Қ.Мұхамеджановтың жарымен сұхбат) // Айқын.- 2011.- 16 қараша.
Қалтай Мұхамеджанов : (Драматург- жазушы туралы естеліктер) //Жа-
лын.- 2008.- №12.
Оспан С. Қалағаң қалжыңдарын қалай құрастырдым: Қ.Мұхамеджанов-
тың дүниеге келгеніне 80 жыл толуына орай // Ана тілі.- 2008.- 25 желтоқсан.
Сығай Ә. Қазақ драматургиясының абызы: (Қ.Мұхамеджанов)
//Түркістан.- 2008.- 25 желтоқсан.
Уәйіс Е. Қалағаң: (Қ.Мұхамеджанов) //Егемен Қазақстан.- 2010.- 8 қыр-
күйек.