https://electroinfo.net

girniy.ru 1 2 ... 4 5

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Семей қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ


СМЖ 3 дәрежелі құжаты

ПОӘҚ

ПОӘҚ 042-18-31.1.68/03-2014

ПОӘҚ

Оқу әдістемелік материалдар «Статистика»

Баспа №1 11.09.2014 ж.






ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ


«Статистика»

мамандық үшін 6М010300 - «Педагогика және психология»


ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ


Семей

2014

Мазмұны


  1. Глоссарий

  2. Дәріс

  3. Практикалық және зертханалық сабақтар

  4. Курстық жұмысы (жоба)

  5. Білімалушылардың өздік жұмыстары



1 ГЛОССАРИЙ

Статистика- заттың, нәрсенің, құбылыстың жай-күйі деген мағынаны білдіреді.

Статистикалық жиынтық бірлігі - жиынтықтың құрамына кіретін жеке белгісі.

Статистикалық сана - әрбір сандық көрсеткіштің өзіне тән ұғым түрінде беруін айтады.

Статистиканың сандық жағы– зерттелген әлеуметтік-экономикалық процестің көлемін, мөлшерін сандық көрсеткіштер түрінде сипаттайды.

Сапа- әрбір сандық көрсеткіштің өзіне тән ұғым түрінде берілуі.

Біртектес элементтер– статистикада қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеу барысында қарастырылатын көрсеткіштер.

Белгі– қоғамдық құбылыстар мен процестерді сипаттайтын ортақ қасиеттер.

Сандық белгі– жеке мәндері сан мөлшерінде беріледі.

Сапалық белгі– жеке мәндері белгілі бір анықтама, ұғым түрінде беріледі.

Вариация- белгілер жиынтықтың әрбір бөліктерінде әртүрлі мәнге ие болады.


Бақылау бірлігі- бастапқы статистикалық мәліметтер жиынтығын зерттеуге жататын зерзат құрамының белгілі бір бөлігі.

Статистикалық бақылау –қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстары жайлы мәлімет жинау әдісі.

Статистикалық бақылау бірлігі – бастапқы статистикалық мәліметтер зерттеуге жататын зерзат құрылымының белгілі бір бөлігі.

Статистиканың жиынтық бірлігі – жиынтықтың құрамына кіретін жеке белгілер.

Статистикалық бақылау зерзаты - зерттеуге жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестер жиынтығы.

Статистикалық бақылау бағдарламасы– зерттеу кезінде бастапқы мәліметтерді жинау үшін ұғымды жинақы, ойға қонымды бақылау бірліктеріне берілетін сұрақтар тізімінің жиынтығы.

Статистикалық бланк (формуляр) - бақылау кезінде берілген сұраққа жауап жазуға арналған бір бет қағаз.

Статистикалық жинақтау– статистикалық бақылау нәтижесінде жиналған әрбір бірлік жиынтықты ғылыми жүйеде қорытынды жасау жүйесі.

Статистикалық топтау –қоғамдық құбылыстар мен процестердің өздеріне тән белгілеріне өзара ұқсастығы немесе аса маңызды өзгешеліктеріне, түрлеріне, үлгілеріне сәйкес бір – бірінен ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлу.

Статистикалық нақты шама –қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі бір жердегі және уақыттағы мөлшерін , көлемін, аумағын, деңгеңңн, сипатын нақты сандық көрсеткіштер көрсетеді.

Табиғи өлшем бірлігі – қарастырылып отырған заттың табиғи физикалық қасиеттеріне байланысты салмақ, көлем сияқты мқлшерін айтады.

Еңбек өлшем бірлігі – адам/сағ., адам/күн, адам/жыл.

Ақшалай өлшем бірлігі -өндірілген өнімнің өзіндік құнын, еңбекақы көлемін тиын мен теңге арқылы өлшеңді.

Орташа шама – біртектес жиынтық белгісінің бір жағдайда және белгілі бір уақытта өздеріне тән белгісі бойынша жинақтап көрсететін орташа мөлшерін, яғни біртектес жиынтық бірліктер орташа есеппен алынатын белгісінің барлық бірліктерге жатқызатын жиынтығы.


Арифметикалық орташа шама – жалпы жиынтықтағы өзгермелі белгінің жеке мәндерінің өосындысы болған жағдайда.

Статистикалық кесте - сандық мәліметтерді ұтымды түрде қолдану.

Мода- жиіліктің үлкен мәні жатқан белгі.

Медиана- статистикалық өзгермелі қатардың ортасында жатқан белгі.

Сатистикалық өзгерме– жиынтық бірліктерінің белгілеріне түрлі себептердің әсер етуімен болған сандық өзгерісті айтады.

Өзгерменің өрісі– статистикалық сандық қатарлардың негізгі кқрсеткіштерінің ішінде ең жай түрі, яғни белгінің бір – бірінен сандық шамамен өзгергенін көрсететін көрсеткіш.

Орташа шаршылық ауытқу (б) - шашыранды көрсеткіштерін түбірлеуді айтады.

Өсіңкілік қатарлар- статистикалық көрсеткіштердің уақытқа қарай өзгеруі.

Нақты шама- өсіңкілік қатардың дәрежесі ретінде әрбір уақыт мерзіміне байланысты оның қалай өзгергендігін көрсетеді.

Нақты өсім- өсіңкілік қатардың жай түрі, мұнда өсіңкілік қатарда көрсетілген көрсеткіш дәрежелерінің белгілі бір уақыт аралығында нақты өсу немесе келу жылдамдығының мөлшерін анықтау үшін сепептеледі.

Өсу қарқыны– көрсеткіш әрбір ағымдағы уақыт дәрежесінің алдыңғы уақыт дәрежесімен салыстырғанда қаншаға көп, не аз екенін сипаттайды, осы екі уақыт көрсеткіштің бір – біріне қатысты.

Өсім қарқыны- өсіңкілік қатардың бұл көрсеткіші нақты өсімнің салыстырмалы шамасын көрсетеді.

Статистикалық ішінара бақылау– жалпы жиынтық бірліктерінің зерттеуге кездеңсоқ немесе белгілі біл тәртеппен ғылыми негізде алдын – ала іріктеліп алынған кеңбір бөліктер.

Негізгі жиынтық– зерттеуге алынатын қоғамдық құбылыстар, процестер, заттар жиынтықтары.

Интерполяция- өсіңкілік қатардың ішінде берілмеген, яғни жетіспеңтін сандық көрсеткішті жуық шамамен есептеп табу.

Индекс –көрсеткіш, белгі, түзім деген сөз.


Индекстік әдіс – бір – біріне тікелең қосуға болмайтын белгілерден тұратын күрделі әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың жеке себептерінің үлесін анықтауға қолданылатын және уақытқа байланысты кеңістіктегі орташа өзгеруін сипаттайтын қатысты шаманың ерекше түрі.

Жеке индекстер – біртектес құбылыстардың екі уақыт аралығындағы нақты көрсеткіш шамаларының қатынасы.

Жалпы индекстер– тікелең салыстыруға және қосіға келмеңтін элементтерден тұратын, күрделі қоғамдық құбылыстардың уақытқа байланысты өзгерісі.

Корреляция – нәтижелі және факторлы белгілер арасында сәйкестілік болмауын айтады.

Функция – белгілі мәннің өзгеруіне әсерін тигізетін екінші бір бөлігінің сәйкес келуін, яғни бір факторлы белгінің өзгерісі салдарынан нәтижелі белгі мәнінің өзгеруін айтады.

Статистикалық график – берілген сандық көрсеткіштердің мазмұнын геометриялық сызықтар, нүктелер және фигуралар арқылы беңнелеу және географиялық картосхемалар арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған сурет.

Нүктелі график– график негізінің жиынтықтары нүкте ретінде берілген.

Сызықтық график– сызықтардың қолдануына байланысты болатын жолдардың қолдануына байланысты болатын жол – жолды, төрт бұрышты, шеңбер тәріздес және т.б. түрінде беріледі.

Масштаб– графикте түсірілетін сандық шаманы өлшем бірлігіне ауыстыру.

Диаграмма– статистикалық сандық көрсеткіштердің қарым – қатынас мөлшерін

көрнекті түрде көрсететін графикалық сурет.

Халық – белгілі бір аймақта өмір сүретін адамдар жиынтығы.

Демография– халықтың тарихы, саяси – экономикалық, әлеуметтік, заңды, медициналық т.б. аспектілерінің дамуы.

Халық құрамы– қандай да бір белгілері бойынша халық құрайтын адамдардың топқа бөлінуі.

Табиғи қозғалыс– халық санының туу мен өлуге байланысты өзгерісі.

Миграция – адамдардың территориялық орын ауыстыруы.

Еңбек ресурстары – экономикалық қызметтермен айналысатын халық.

Негізгі капитал - өндіріс процесіне көр өатысатын, шығарылатын өнімге өзінің құнын пайдаланған активтер жиынтығы.

Құндылықтар – көп уақыт аралығында пайдалануға болатын қымбат тауарлар.

Депозит – ұйымдарға берілген ақша құралы мен бағалы қағаздар, халықтығ банктегі жарнасы.

Амортизация – негізгі капиталдың біртіндеп тозу процесінің нәтижесінде оның құнын өндірілген өнімге тасымалдауы.

Баға – көп функционалдық экономикалық құбылыс, ақшаны тауарға айырбастау эквиваленті


2 ДӘРІСТЕР

Модуль 1. Кіріспе

1 Статистикалық ғылымның пәні және міндеттері

Сұрақтары. Статистика туралы жалпы түсінік және оның даму кезеңдері Статистика пәні және оны зерттеу объектісі. Статистикалық әдістер және оны зерттеу кезеңдері

Қазіргі кезде «статистика» деген сөзді естімедім, білмедім дейтін адам көп емес. Солай дей тұрсақ та, кейбіреулер «статистиканы» ешқандай маңызы жоқ, жай ғана сандар тізбесі деп түсінеді. Мұндай ұғымды ұстанушылар-көрсетілген сандық көрсеткіштердің неге керек екенін білмейтіндер, оның мағынасын жетік түсінбейтіндер және өзі өмір сүріп жатқан елінің жетістіктері мен кемшіліктерін аңғармайтындар. Шын мәнінде статистика – бұл сандық көрсеткіштердің жиыны. Ол уақыт өткен сайын өзара байланыста әрқашан дамып, жетіп, толығып отырады. Олай болса, оқыған, білімдар адамдар сол көрсетілген сандық көрсеткіштерді оқи және түсіне білуі керек. Себебі, ондағы көрсетілген сандық көрсеткіштер арқылы мемлекетіміздің саяси және әлеуметтік-экономикалық даму немесе кему процестерін толығымен көруге болады. Сонымен бірге статистикалық сандық көрсеткіштерді қолданып, оған талдау жасау арқылы болашаққа, яғни белгілі бір кезеңге болжам жасауға толық мүмкіндік туады. Демек, статистикада жай әншейін берілген құрғақ сандық көрсеткіштер емес, онда тек қана айқын, дәлелді, нақты сандық мәліметтер көрсетіледі. Мысалы, қанша халықтың тұратындығы, оның ішінде еңбекке жарамдылары; дүниеге қанша сәби келіп, қанша адамның қайтыс болғаны; өнеркәсіп орындарының өндірген өнімдері; халықты күнделікті керекті тұтыну заттарымен қамтамасыз ету; азық-түлік мөлшерінің қанша және қандай жағдайда екендігі; олардың облыстар, аудандарға қалай бөлетіндерін біз біліп отырғымыз келеді. Ендеше, ондай сұрақтарға толық жауапты тек статистика арқылы ғана алуға болады. Сонда «статистика» деген терминді қалай түсінеміз?


«Статистика» латынның «status» - «жағдай» деген сөзінен шыққан. 18 ғасырдан бастап «статистика» сөзі мемлекет басқару мағынасында қолданыла бастады. Қазіргі кезде статистика сөзі төмендегідей әр түрлі мағынада қолданылып жүр:


  • статистикалық органдар арылы көптеген қоғамдық құбылыстардың өзгерістерін жүйелі түрде есепке алу;

  • статистика – статистикалық жинақтарда, анықтамаларда, мерзімді баспасөздерде жарияланатын сандық көрсеткіштер.

Статистика пәні және оны зерттеу объектісі

Статистика - қоғамдық ғылымның бір саласы және оның өзіне тән жеке пәні мен зерттеу әдістері бар ғылым.

Статистика қоғамдық ғылым ретінде біртіндеп пайда болды. Статистика ғылымының даму кезеңдерінің өзінше тарихы бар. Статистика ғылымының даму процесін, бастамасын 17 ғасырдың аяқ кезінен Англиядан басталды. Оның негізін ағылшын ғалымдары Джон Граунт (1620-1674) пен Вильям Петтидің (1623-1687) «Саяси арифметика» атты еңбегі қалады. В. Петтидің еңбегінің маңыздылығы сонда, ол сандық көрсеткіштер заңдылығын қолдана отырып, қоғамдағы болып жатқан көптеген құбылыстар мен өзгерістерді анық көрсеткендігі, яғни өңдеу,талдау жұмыстарын қалай жүргізу керек екендігін айқындағаны.

Статистика тарихының екінші бір бастауы «Саяси арифметикамен» бір мезгілде шыққан. Неміс ғалымы Г. Конрингтің (1605-1681) еңбектерінде қалыптаса бастаған мемлекеттану ғылымында жатыр. Мұнда статистика, география, этнография, заң және басқа да ғылым салаларымен бірге зерттеледі. Себебі статистиканың саяси экономикадан және басқа да әлеуметтік экономикалық пәндерден әлі де жігін ажырата қоймаған кезі еді.

Статистиканың одан ары дамуына көптеген ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерімен атсалысты. Солардың ішінде мына ғалымдардың аттарын айтпай кетуге болмайды: неміс ғалымы Г. Ахенваль (1719-1772), бельгия ғалымы А. Петле(1796-1874),англия ғалымы А. Боули (1869-1957) және т.б. Мысалы, А. Петле және оның шәкірттері статистикалық қатарларда бірімен-бірі байланысты заңдылықтардың бар екендігін дәлелдейді. А.Петле Бельгияда дүние жүзінде бірінші болып мемлекеттік орталық статистика мекемесін құрады және ол бірінші халықаралық статистикалық конгрестердің ұйымдастырушысы болып саналады.


19- ғасырдың екінші жартысы мен 20-ғасырдың басында статистика ғылымы қарыштап дами бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің сіңірген еңбектері дәлел бола алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілдері анықталады. Бұл салада П.Л. Чебышев,А.А. Марков, А.М. Ляпунов, С.Н.Бернштейн  сияқты атақты математиктер елеулі еңбек етті. Бұл кезде мемлекеттік статистика органдары да жетіліп, дами бастаған мезгіл еді.

Қазіргі егемен республикамыздағы статистиканың дамуы еліміздегі статистика тарихының жаңа кезеңінің басы болып саналады. Яғни, статистикалық  теория мен әдістемелердің түбегейлі мәселелері зерттеліп, оларды пайдаланудың жаңа үлгілері жасалынады. Сонымен қатар, нарықтық экономикаға өту кезеңінде статистика тураы 1996-жылы заң мен ереже қабылданды және оның негізгі міндеттері мен функциялары анықталды. Сонымен, статистика органы халық шаруашылығы салаларының есебін жүргізуші мекеме ретінде жалпы мемлекеттік экономикалық саясаттың жүргізілуі мен орындалуын қамтамасыз етеді және ол жүйелі түрде басшылық жасаудың аса маңызды құралдарының бірі болып саналады.

Қандайда да бір пәнді оқып-үйренуге кіріспес бұрын, алдымен сол пәннің нені зерттейтінін, қайда және қандай тәсілдерді қолданатынын анықтап алуымыз керек. Сонда, статистика пәні дегеніміз қандай ғылым және ол нені зерттейді?

Статистика – қоғамдық құбылыстардың құрамы мен өзгеру процестерін, ондағы сандық қарым-қатынастар мен заңдылықтарды сапалық тұрғыда байланыстыра отырып, оның белгілі бір уақытта және қай жерде болғанын зерттейтін қоғамдық ғылым. Сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың сандық көрсеткіштеріне  табиғи және техникалық факторлардың тигізген ықпалын немесе керісінше қоғамдық өндірістің табиғат пен қоршаған ортаға тигізген әсерін анықтайды.

Жоғарыда келтірілген анықтамадағы статистика пәнінің негізгі ерекшеліктеріне толық тоқталайық.

Табиғатында, статистика – жаппай қоғамдық құбылыстардың құрамы мен өзгеру процестерін зерттейтін қоғамдық ғылымның бір саласы. Бұл жайында анықтамада айтылған. Қоғамдық ғылым ретінде, республикамызда болып жатқан жалпы әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгеру заңдылықтары мен есептеу, талдау сияқты әдістемелерін анықтайды. Сонымен, статистика әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестер туралы жаппай мәліметтерді жинау, топтау, талдау әдістерін үйретеді және бұл тәсілдерді басқа ғылымдарда да қолданады. Статистиканың сандық жағы деп, зерттелген әлеуметтік-экономикалық құбылыстың, процестің көлемін, мөлшерін сандық көрсеткіштер түрінде сипаттауын айтады.


Сандық жағын оқып-үйрену жолдары төмендегідей:

Біріншіден, статистика қоғамдық құбылыстар мен процестердің көлемін, мөлшерін зерттейді. Сандық жағын зерттей отырып, көптеген көрсеткіштерге тап боламыз және олардың қалай өзгергенін анықтай аламыз. Мысалы, халықтың саны, өндірілген өнім мөлшері және т.с.с.

Екіншіден, статистика қоғамдық құбылыстар мен процестердің сандық көрсеткіштерінің өзгеруін уақыт арқылы көрсетеді. Яғни қай уақытта қанша болғандығын анықтайды.

Үшіншіден, статистика қоғамдық құбылыстардың өзара қарым – қатынасын немесе пропорциясын зерттейді.

Жоғарыда көрсетілген үш элемент – қоғамдық құбылыстардың сандық құрамының негізгі бөліктері болып саналады.

Статистиканың негізгі қасиеті – қоғамдық құбылыстар мен процестердің өзгеруін сандық тұрғысын қарастыра отырып,оның сапалық мәнін жасау үшін көрсеткіштер бірімен – бірі өзара байланысады. Сапа деп әрбір сандық көрсеткіштердің өзіне қорытынды беруін айтады.

Статистика қоғамдық құбылыстар барысында біртектес элементтерді қарастырады. Бұл элементтер жиынтығын және олардың әрқайсысын сипаттайтын статистика тілінде белгі деп атайды.

Бегілер сандық және сапалық болып екіге бөлінеді. Мысалы, стипендия немесе айлық табыс мөлшері, жұмысшылардың саны, өндірген өнімдердің көлемі және т.с.с. Ал сапалық белгілердің жеке мәндері белгілі бір анықтама, ұғым түрінде беріледі. Мысалы, жұмысшылардың мамандығы ,өндірілген өнімнің түрлері немесе сорттары және т.б. Белгілер жиынтықтың әрбір бөліктерінде әр түрлі мәнге ие болады. Оны статистикада өзгермелілік (варияция) деп атайды. Мысалы, әр жұмысшының алатын айлық табыс мөлшері әр түрлі болады.

Статистика еліміздің  әлеуметтік – экономикалық дамуы мен үрдісін сипаттайтын мәліметтерді  жан – жақты зерттейді. Басқару орындарына статистикалық мәліметтер мен ақпаратты қажетіне қарай беріп отырады. Халықаралық деңгейде көрсетілген көрсеткіштердің дұрыстығы мен есептеу әдістерінің салыстырмалылығын қамтамасыз етеді.


Статистикалық әдістер және оны зерттеу кезеңдері

Статистика әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестерге статистикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде қоғамдық ғылымның  негізгі қағидалары мен заңдылықтарына, яғни құбылыстарды танып білудің диалектикалық әдісіне сүйенеді. Бірақ басқа ғылымдар сияқты статистиканың да өзіне тән ерекшеліктері мен зерттеу әдістері бар. Ол әдістер өздерінің қоданылуына және бірінен соң бірінің жалғасып келуіне қарай үш сатыға бөлінеді.  Олар мыналар:

1. Статистикалық бақылау, яғни бастапқы мәліметтерді жинау;

2. Жиналған мәліметтерді өздеріне тән ерекшелігіне қарай топтау, өңдеу және  жинақтау;

3. Жиналған,өңделген мәліметтерге талдау және қорытынды жасау.

Осы көрсетілген әдістер жиынтығын статистикалық әдістемелер немесе зерттеу кезеңдері деп атаймыз.

Статистикалық бақылау – статистикалық зерттеудің бастапқы сатысы. Мұнда әлеуметтік – экономикалық құбылыстармен процестер туралы жаппай мәліметтер алдын–ала жасалған бағдарлама бойынша жиналды. Статистикалық бақылаудың негізгі мақсатты қоғамдық құбылыстардың өзгеруіне әсерін тигізген әрбір фактыны өздеріне тән белгісіне қарай анықтау және нақты шындықты толық қамтылуын, анық та, дәл, нақты, әрі керекті мәліметтерді жинау.

Статистикалық бақылау әрқашанда кең көлемді толық жүргізіледі. Демек, бақылау кезінде жиналған мәліметтер неғұрлым көп болатын болса, көрсеткіштер соғұрлым толық және айқын болып келеді. Бұл – статистиканың үлкен сандар заңын қолдануы деген сөз. Мысалы, Алматы қаласында туған балардың арасында ұлдарға қарағанда қыздардың саны көп болды делік, ал бүкіл Қазақстанға шаққанда бұл көрсеткіштерді өмірге жаңадан келген 100 қыз балаға 106 ұл баладан келеді. Алматы қаласымен салыстырғанда республика бойынша жинақталған мәліметіміз дұрыс. Дегенмен, статистикалық бақылау жүргізу кезінде кездейсоқ қателер болмай қоймайды. Алайда, олар математикалық статистика арқылы, яғни ықтималдықтар теориясы  бойынша анықталады.


Статистикалық көрсеткіштерді топтау, өңдеу және жинақтау. Бұл статистикалық зерттеудің екінші сатысы болып саналады. Осы әдісті қолдану кезінде статистикалық бақылау арқылы жиналған мәліметтер өздеріне тән жекелеген белгілері бойынша біртекті  топтарға және іштей жіктерге бөлінеді. Бірақ, олардың әрқайсысы статистикалық жеке көрсеткіштер жүйесіне сай сипатталады. Сондықтан, зерттеудің бұл кезеңінде қоғамдық құбылыстар мен процестердің топтық еөрсеткіштері ірілендіріледі, жекеленген топтардың сапалық айырмашылығы анықталады және талдау, қорытынды жасау үшін сандық көрсеткіштері есептеледі.

Қазақ елінде статистикалық істің және мекеменің қалай дамығаны жөнінде дәл тарихи мәлімет аз. Мұның негізінде қазақ елінің жалпы тарихындағы ақтандық жатыр деп болжамдауға болады. Орысқа боданды болғаннан бастап орыс чиновниктері жердің көлемі, сапасы, адамның және малдың саны жайында мәліметтер жинап, қазақ жерін иемденудің қамына кіріскен. Мысалы, 1893 жылы Батыс Сібірдің жерге орналастыру және егіншілік бас басқармасы халықтың санын анықтауға әр түрлі шаралар қолдана бастаған.

1895 жылы Ф.А. Щербина басқарған топ Ақмола облысында Ресейден қоныс аударушыларға 13 млн. десе немесе тексерілген аймақ көлемінің 52.7%-ті бос деп түйінге келген.

Статистикалық мекеме бірінші рет 1986 жылы Түркістан облысында Комитет болып бекітілген. 1867 жылы орыс патшасының жарлығымен Түркістан облысы жойылып, оның орнына Түркістан (өлкесі) генерал-губернаторлығы құрылып, құрамына осы күнгі азиялық республикалар және Жетісу (Алматы, Талдықорған облыстары), Сырдария (Қызылорда, Шымкент және Жамбыл облыстары кіреді). Осы Түркістан өлкесі бастығының бұйрығымен статистикалық комитет құрылды. Бұл комитетке әскери өлкенің  статистикалық мекемесі де бағынған. Әскери өлкенің статистикаық мекемесі өзінің әскери мүддесіне керекті мәліметтерді жинап, өңдеп және талдап отырған. Бұл статистикалық комитеттері тиісті жердегі  экономикалық жағдай жайында, елдің бодандығын тереңдету, керекті мәліметтер жинап, жинақтап, топтап, өңдеп, талдап жылдық есептемеде жасап отырған. 1897 жылғы халық санағын жүргізудің дайындық жұмысын облыстарда санақ комиссиясы құрылғанша осы комитеттер жүргізген 1895 жылғы халық санағы қазақ халқының (осы күнгі белгілі дерек бойынша) бірінші санағы болып есептелінді.



2 Статистикалық бақылау

Сұрақтары. Статистикалық бақылаудың сипаты мен мәні. Статистикалық бақылаудың бағдарламалық-әдістемелік және ұйымдық мәселелері. Статистикалық бақылау түрлері. Статистикалық бақылаудың қателіктері

Статистикалық бақылау деп қоғамдық өмір құбылыстары туралы мәліметтер жинау процесін айтамыз. Дегенмен кез келген сандар (мәліметтер) жинау статистикалық бола алмайды. Статистикалық бақылау деп жоспарлы түрде, ғылыми ұйымдастырылған, әдетте бір жүйеде қоғам өмірінің құбылыстары мен процесстері туралы жиналған мәліметтерді айтады. Мысалы: елімізде халық санағы жүргізілгенде әр адам туралы, оның жынысы, жасы, отбасы жағдайы, қызмет бабы, т.б. фактылары жазылып алынады.

Статистикалық бақылау - өте күрделі және жауапты жұмыс. Жинақтауға, өңдеуге, талдауға және тұжырымдауға жататын статистикалық мәліметтер жұмыстың осы сатысында қалыптасады. Сондықтан статистикалық зерттеу жұмысының жетістігі бақылау сапасына байланысты.

Ақиқаттық және мейлінше сенімділік – ғылыми статистикалық бақылаудың негізгі заңы. Статистикалық бақылау жоғарыда аталған ережені бұлжытпай орындауға негізделеді. Еңбегін жан-жақты, алға қойылған міндеттерді жүзеге асыруға көмектеседі. Оның басты және бірінші кезектегі міндеті күнделікті мемлекеттік жоспарлы жүргізуге арналған керекті материалдар беру. Статистикалық бақылау өзінің мақсаты, мазмұны мен әдісі жағынан шет елдердегі бақылаудан өзгеше. Бұл айырмашылық ең алдымен зерттеленетін құбылыстардың әлеуметтік – экономикалық мәнінің әр түрлі болуынан туындайды. Бұрынғы статистиканың қызметі – жоспарлы социалистік шаруашылыққа байланысты. Ал шаруашылықты басқару және оған басшылық жасау үшін әрбір объектімен буын туралы дәлме-дәл мәліметтер керек.

Бақылаудың мақсаты – бақылауға қойылатын нақты міндеттерді анық, ашық тұжырымдау. Статистикалық бақылау нәтижесінде жиналған әрбір бірлік жиынтығы тексеруден өткеріліп, түзетулер енгізгелгеннен кейін, ғылыми жүйеде қорытынды жасау үшін сол алынған мәліметтерді өздеріне тән белгілеріне қарай бір жүйеге келтіру керек.


Статистикалық бақылаудың формалары, түрлері және тәсілдері

Нарықтық қатынастарды дамыту жағдайында статистикалық ақпараттар басқару шешімдерін қабылдау үшін маңызды рөл атқарады. Керекті мәліметтер базасы статистикалық зерттеу жұмыстарының алғашқы сатысы болып табылатын статистикалық бақылау нәтижесінде алынады.

Статистикалық бақылау- қоғамдық құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді ғылыми негізде ұйымдастырылған және жоспарлы түрде жинауды айтады.

Статистикалық бақылаудың жоспары 1- суретте, ал формалары, түрлері және тәсілдері 2 - суретте көрсетілген:


  • есеп беру деп - кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің өз қызметтері туралы жоғарғы органдарға немесе статистикалық органдарға белгіленген мерзімде құжат тапсыруы;

  • арнайы ұйымдастырылған бақылау деп - әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді зерттеулер, бір жолғы есептеулер, санақтар түрінде жинау үшін жүргізіледі;

  • үздіксіз (ағымдағы) бақылау - үздіксіз, тұрақты түрде жүргізіледі;

  • үздікті (мерзімдік) бақылау деп – белгілі бір уақыт аралығында қайталанатын бақылауды айтады;

  • бір жолғы бақылау - белгілі бір мәселені шешу үшін бір рет жүргізіледі.

Бақылаудың әр түрлі тәсілдері бар.

Тікелей бақылау деп - бақылау объектісінің бірліктерін бақылау жүргізуші тікелей өлшеу, санау арқылы есепке алып, тіркеуді айтады.

Құжаттар арқылы бақылау деп - қажетті мәліметтерді есеп беру формаларының негізінде жинауды айтады.

Сұрақ-жауап арқылы бақылау деп - сұралушы адамдардың айтқандары бойынша бланкілерді, анкеталарды, кестелерді және т.б. формаларды толтыруды айтады.

Сұрақ-жауап арқылы мәліметтерді жинаудың мынадай жолдары бар:

  • экспедициялық тәсіл - тіркеуші сұралушы адамнан жауап алып бланктерді толтырады және оларды статистикалық мекемеге өткізеді;
  • корреспонденттік тәсіл- бақылау кезінде бланктер белгілі ұйымдарға немесе жеке адамдарға корреспонденттік байланыс жолдары арқылы жіберіледі;


  • өзіндік тіркеу- сұралушы адам сұрақтарға жауап беріп, бланкты өзі толтырады, ал тіркеуші толтырылған бланктерді тексеріп, тиісті мекемелерге тапсырады.

Статистикалық бақылау жұмыстарын ғылыми жүйеде ұйымдастыру кезеңінде ең бастысы – бақылау объектісін дұрыс таңдау болып табылады.

Статистикалық бақылау объектісі деп - зерттелетін әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерді айтады. Бақылау объектілері жеке элементтерден тұрады. Олар бақылау бірліктері болады.

Бақылау бірлігі деп - бастапқы мәліметтерді беретін бірліктерді айтады. Статистикалық бақылау бағдарламасы деп - бақылау барысында бақылау бірліктеріне қойылатын сұрақтардың тізімін айтады. Статистикалық бақылау кезінде қолданылатын құжаттарды (бланкілер, нұсқаулар, статистикалық формуляр және т.б.) бақылаудың жұмыс жабдықтары деп атайды. Бағдарламадағы сұрақтардың жауабын жазу үшін бақылау формуляры қолданылады. Бақылау формулярында сұрақты және оның жауабын жазатын орын, сол сияқты жауаптың коды немесе нөмірі көрсетіледі.

Бақылау формуляры екі бөлімнен тұрады:

  • титулдық бөлім: бақылаудың түрі, аты, бекітілген мерзімі және бекіткен мекеменің аты көрсетіледі;

  • мекен-жай: бірліктердің мекен-жайы көрсетіледі.

Статистикалық формуляр карточкалық және тізімдік болып бөлінеді. Карточкалық формуляр тек бір ғана бақылау бірлігін тіркеуге, ал тізімдік формуляр бірнеше бақылау бірлігін тіркеуге арналған.



следующая страница >>